1-bob. O„zbek tilida qo„shma gap haqidagi sintaktik nazariyalar 1-§. O„zbek tilida qo„shma gaplarning o„rganilish tarixi

2-§. An’naviy tilshunoslikda qo‘shma gaplar talqini


Aytish lozimki, nafaqat o’zbek tilshunosligida, balki jahon tilshunosligida
ham «qo„shma gap» terminidan (shu jumladan «bog’langan» va «bog’lovchisiz»
atamalaridan) foydalanib kelinmoqda. Masalan rus tilida «slojnoye predlojeniye»,
ingliz tilida «complex sentence», nemis tilida «Satzreihe», fransuz tilida «phrase
complexe» va h.k. Biroq hozirgi tilshunoslikda mazkur terminlarning qo’llanish
darajasi qandaydir ma‟noda pasayib bormoqda. Buning asosiy boisi, bizningcha,
ular masalaning tub mohiyatini to’liq ochib bera olmayotganidadir. «Qo’shma gap» termini bugungi kunda ko„pchilik tilshunoslarni qoniqtirmayapti. Chunki «qoshma gap» tushunchasi til birliklarining iyerarxik (pogonali) munosabati prinsiplarining buzilishiga olib kelmoqda. M.V.Lyapon ta’biri bilan aytganda: «Agar qoshma gap (murakkab jumla) ikki yoki undan ortiq (kommunikativ salmoqli) tugal fikr anglatayotgan xabarlar birikuvini taqozo etar ekan,uning sathida matn ifodasining jiddiy belgilari kuzatiladi». M.N.Peterson nafaqat komponentlari teng bog„lanishli, balki tarkibiy qismlari ergash bog’lanishli qo’shma gapning ham mavjudligini inkor etadi. Uning fikriga ko’ra, qo’shma gapga taalluqli sintaktik tadqiqotlarda teng va ergash bog’lanishlar xususida emas, balki so’z birikmalarining o’zaro munosabati haqida mulohaza
yuritish lozim13. Bu o„rinda, albatta, so„z birikmasi keng ma‟noda tushuniladi va
gapning ham so„zlarning o’zaro birikuvidan tashkil topishi nazarda tutiladi.
O’zbek tilshunosligida ham sintaktik muammolar talqiniga ta’siri kuchli
bo’lgan A.M.Peshkovskiyning «Russkiy sintaksis v nauchnom osveshenii» nomli
asarining ham katta bir qismi bog’langan, bog’lovchisiz va ergash gapli qo„shma
gaplar tahliliga bag„ishlanadi. Bu asarda rus tilshunosligida bog’langan hamda
ergash gapli qo’shma gaplarning lingvistik mohiyatini ochib berishga harakat
qilinganini ko„ramiz. A.M.Peshkovskiyning eng muhim xulosalaridan yana biri
shunda ko„rinadiki, u qo„shma gap xususida so„z yuritganida ohangni til unsuri
hisoblanuvchi bog„lovchi bilan hech qachon tenglashtirib bo’lmasligini, ohang
bunda yordamchi vosita ekanligini to’g’ri ta’kidlaydi. A.M.Peshkovskiy qo’shma gap tushunchasining ba’zi g’aliz tomonlariborligini eslatadi va bu haqda quyidagilarni yozadi: «U bir necha gapni bir gap debatagani uchun turli anglashilmovchiliklarga sabab bo’lmoqda» A.M.Peshkovskiy, garchi o’z tadqiqotlarida qo’shma gap tushunchasini asoslab berishga uringan bo’lsa ham, aslida «qo’shma gap» terminiga qarshi edi.