1-bob. O„zbek tilida qo„shma gap haqidagi sintaktik nazariyalar 1-§. O„zbek tilida qo„shma gaplarning o„rganilish tarixi

2-bob. Uzluksiz ta’limda qo‘shma gaplarni o‘qitish muammolari


Ko’rib o’tilganidek, mavzu jahon tilshunosligida ham, o’zbek tilshunosligida
ham, an’anaviy usullarda ham, zamonaviy usullarda ham har qancha chuqur
o„rganilmasin, hatto uning o’zi va turlarini nomlash, ichki bo’linishlarni ajratish
masalalarida hali-hanuz uzil-kesil bir to’xtamga kelinmaganligining guvohi
bo„ldik. Bu qo’shma gap masalasining murakkab va serqirra ekanidan dalolat berib
turibdi. Uzluksiz ta‟lim bo’g’inlarida mavzuni yoritishda qator muammolarning
mavjudligi bu fikrni isbotlaydi. Ularning ayrimlarini sanab o„tamiz:
1. Ma‟lumki, mustaqillikdan so„ng o„zbek tili gap qurilishi tilimizning milliy
tabiatidan kelib chiqib tadqiq etildi va mavzu doirasida bir muncha o’zgarishlar
yuzaga keldi. Yaqinga qadar qo’shma gap sifatida qaralib kelingan Bahor kelib,
kunlar isidi tipidagi gaplar ravishdoshning kesim bo’lib kela olmasligi
isbotlangach hol kengaygan birikmali sodda gap deb yuritila boshlandi. Maktab
darsliklarida fanning so„nggi yutuqlariga tayanib bu tipdagi gaplar sodda gap
ekanligi qoidalashtirildi. Biroq maktab 8-9-sinf darsliklarida ham, akademik
litseylar uchun yaratilgan 3-kurs darsligida ham bunday gaplarni ba‟zan qo’shma,
ba’zan sodda gaplarga kiritish hollari uchrab turibdi.
2. Qo’shma gap turlarini nomlash mavzu mohiyatni tushuntirishda muhim rol
o„ynaydi. Maktabda qo„shma gap turlari “Bog„langan qo’shma gap”, “Ergashgan
qo„shma gap”, “Bog’lovchisiz qo„shma gap” degan nomlar bilan berilgan.
O„quvchida tabiiy ravishda savol tug„iladi: faqat birinchi turdagi qo„shma gap
qismlari bog„langan, boshqa turlari bog„lanmaganmi? “Bog„langan” so„zi
o„quvchini chalg„itadi. Litsey darsligida ularga nisbatan “Teng tarkibli qo„shma
gaplar” terminining ishlatilishi mavzu mohiyatini oson tushunishga yordam beradi.
3. Qo„shma gapga qoida berilganda “qismlari ma‟no, ohang va grammatik
jihatdan bog„langan” deb ta‟riflanadi. “Bog„lovchisiz qo„shma gap” termini
o„quvchida qoida bilan tasnif o„rtasida chalkashlikni keltirib chiqaradi. Litsey
darsliklarida “Ohang yordamida birikkan qo„shma gap” terminining ishlatilishi
maqsadga muvofiq.

13

4. Oliy ta’lim darsliklarida qo’shma gap turlarini ajratishda ularning qurilish

qoliplaridan kelib chiqib teng, tobe va mutanosib tarkibli turlarga ajratilishi
kuzatiladi.
5. Sodda va qo’shma gaplarni ajratishda shakllangan (zamon, shaxs-son,
tasdiq-inkor ma‟nolariga ega bo’lgan) kesimning gapdagi soniga tayaniladi. Aynan
shunga asosan 8-sinf “Ona tili” darsligining 54-betidagi 110-mashqda sodda va
qo„shma gap juftliklarini farqlash uchun misollar beriladi: “Biz uyga qaytdik va
birga dars tayyorladik. - Biz uyga qaytib, birga dars tayyorladik.” Shu darslikning
59-betida fe’l kesimning ifodalanishi haqida so„z borib sof fe‟l bilan birga
ravishdosh va sifatdosh shakllari ham sanalib, “Motor gurillab, mashina oldinga
intildi; Po’lat xatni kecha yuborgan” kabi misollar keltirilgan edi. “O’zbek tili va
adabiyoti” jurnalining 2009 yil 1-sonida N.Mahmudovning “Kesimning gapdagi
maqomi” maqolasida darslikdagi kesim mavzusi bilan bog’liq chalkashliklar
(uyushiq kesim masalasi, kesimning ifodalanishi masalalari va hk) tahlil qilinib,
xatoliklar izchil yoritib berildi. Darslikning keyingi nashrida ayrim kamchiliklar
tuzatildi, biroq kesimning ifodalanishi mavzusida faqat berilgan misollargina
o’zgartirib qo„yildi. 6-sinfda fe’lning vazifa shakllari o’qitilar ekan o„quvchi
tuslanadigan fe‟llar sof fe’l deyilishi, ular zamon, shaxs-son, mayl ma‟nosiga ega
bo„lishi va bu shakllar fe‟lni kesim vazifasiga xoslashini, sifatdosh, ravishdosh
hamda harakat nomi shakllari fe‟lni aniqlovchi, hol, ega, to„ldiruvchi, ot kesim
vazifalariga xoslashini o„rganadi. 8-sinfda esa fe’l-kesimning sifatdosh, ravishdosh
shakllari bilan ifodalanishiga misollar keltirishga urinaladi: “Ravishdosh bilan: Uy
egasi dasturxon yozguncha, Fotima ham barkashni olib keldi. (S.A.) Sifatdosh
bilan: Po’lat xatni kecha yuborgan (8-sinf, 59-bet). Ravishdoshning kesim vazifasida kelishi keyingi tadqiqotlarda qat’iy inkor qilindi. Bu ergash gapli qo’shma gaplar tasnifida ham o’zgarishlarni yuzaga keltirdi. -(i)b shaklimi, -guncha shaklimi, ravishdosh kesimlik belgisi bo’lgan zamon, shaxs-son, mayl shakli va ma‟nosiga ega emas. Sifatdosh kesim vazifasida kelishi mumkin, faqat ot kesim: Eman daraxtining egilgani – singani. “Po’lat xatni kecha yuborgan” gapida sifatdosh zamon hosil qilish uchun ishtirok etyapti, ya’ni
u sof fe’l – yuborganman, yuborgansan, yuborgan. Mazkur fe‟l tuslanish
paradigmasiga ega, unda nol ko’rsatkichga ega bo’lgan o’tgan zamon, III shaxs
birlik, xabar mayli ma‟nosi mavjud. 6. Ba’zan amaliyotda bo’lsa, esa so’zlari yordamida bog„langan qo„shma gaplarning qaysi birida qiyoslash ma’nosi yuzaga chiqyapti?” yoki “.....zidlash ma’nosi mavjud?” tipidagi savollar uchraydi. Har qanday qiyoslashda muayyan darajada zidlash, har qanday zidlashda esa muayyan darajada qiyoslash mavjud. Nutq vaziyati bilan bog„liq ravishda qachondir qiyos, qachondir zidlik ma‟nosi kuchayishi ham mumkin.
Bunday muammolar ona tili ta‟limida ko„plab kuzatiladi. Keyingi bo’limlarda
ularga alohida-alohida to’xtalib o’tamiz.