1-bob. O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining rivojlanish tendentsiyalari

2-BOB. O‘ZBEKISTON TAShQI SAVDONI TARTIB BERISH TIZIMINING TAHLILI.


2.1 Tashqi savdoni tarifli tartibga solish

Respublikamizning mustaqillikka erishgandan keyingi tarif va umuman tashqi savdo siyosatini shartli ravishda ma’lum bosqichlarga bo’lish mumkin. Har bir bosqichda makroiqtisodiy rivojlanish vazifalariga, mamlakat va uning qo‘shni mamlakatlaridagi mavjud vaziyatdan kelib chiqib, savdo rejimining muayyan vositalari, ko‘pincha valyuta, pul-kredit va byudjet siyosatining tegishli vositalari bilan bir vaqtda qo‘llanilgan.

Eksport va importning amaldagi tariflariga kelsak, birinchi bosqichda (1991-94), ya’ni mustaqillikning dastlabki yillarida bojxona tariflari tizimiga asos solgan qator qarorlar qabul qilindi. Shu bilan birga, import tariflari bo'yicha siyosatning asosiy yo'nalishi ularning past darajasi bo'lib, bojxona qiymatining 5-10 foizini tashkil etdi, shu bilan birga eksport bojlarining nisbatan yuqori darajasi (40 foizgacha).
Qabul qilingan qarorlarni sinchiklab o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ularning aksariyati avtomototransport vositalarini eksport qilishni cheklash kabi bugungi kundagi dolzarb muammolarni hal etish maqsadida tezkorlik bilan qabul qilingan. Bunday siyosatning sabablari, menimcha, o‘sha davrda tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida hukm surgan umumiy noaniqlik, sobiq SSSR mamlakatlari bilan o‘zgarmagan valyuta-valyuta munosabatlari, umumiy valyutaning mavjudligi va amalda shaffof chegaralar.
islohotlarni yanada chuqurlashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi PF-745-son Farmoni qabul qilinishi bilan importni erkinlashtirish siyosati yanada rivojlantirildi. xususiy mulkni himoya qilishni ta’minlash va tadbirkorlikni rivojlantirish”, unga muvofiq barcha import bojlari bekor qilindi (keyinchalik 1995 yil 1 oktyabrgacha).
Importni liberallashtirish siyosatining maqsadi yiliga ming foizga yetadigan yuqori inflyatsiyaga qarshi kurashish va ichki bozorni iste’mol tovarlari bilan to‘ldirishdan iborat edi, chunki bozorda markazlashgan narxlar va resurslarni taqsimlash natijasida vujudga kelgan katta qondirilmagan talab mavjud edi. Sobiq sovet taqsimot tizimining qulashi bilan bog'liq va ba'zi hollarda mahalliy ishlab chiqarishning pasayishiga olib kelgan tanqislikni qoplash uchun buyruqbozlik iqtisodiyoti. Savdo siyosatining bu chora-tadbirlari 1994-yil 1-iyuldan boshlab milliy valyuta – so‘mning muomalaga kiritilishi, milliy pasport tizimi, chet elga chiqishni tartibga solish va tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish mexanizmi bilan ham bog‘liq edi. Eksport bo'yicha tarif siyosati sezilarli darajada o'zgarmadi, boj stavkalari 10-50%, ayrim tovarlar (antika buyumlar) uchun esa 100% gacha ko'tarildi.
Bojxona tarif tizimini rivojlantirishning uchinchi bosqichi 1996-1997 yillarni o'z ichiga oladi, o'shanda respublikada keng turdagi tovarlar va xizmatlar uchun ham eksport, ham import bojxona to'lovlari joriy etilgan va faol qo'llanilgan.
Tarif cheklovlarining joriy etilishi makroiqtisodiy barqarorlashuv: milliy valyuta kursining nisbiy barqarorligi, inflyatsiya sur'atlarining sezilarli darajada pasayishi va ishlab chiqarish o'sish sur'atlarining barqarorlashuvi fonida amalga oshirildi. Bularning barchasi tashqi savdoni tartibga solishning bilvosita usullaridan keng foydalanish imkonini berdi, mustaqil makroiqtisodiy siyosat yuritish imkoniyatlarini kengaytirdi . Bundan tashqari, import bojlari stavkalari shartnoma qiymatidan 5 foizdan 50 foizgacha, eksport uchun 10 foizdan 50 foizgacha bo'lgan, eksport bojlarining oshirilgan stavkalari asosan xom ashyoga nisbatan qo'llanilgan.
Import bojlarini joriy etish umumiy iqtisodiy siyosatning bir qator dalillari bilan belgilandi:
a) respublikada ishlab chiqarilayotgan bir qator mahsulotlar uchun mahalliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy raqobatdan himoya qilish;
b) davlat byudjetiga qo'shimcha mablag'lar tushumining ko'payishi, bu O'zbekistonda umuman ishlab chiqarilmagan tovarlarga import bojlari o'rnatilganligidan dalolat beradi.
Nihoyat, to‘rtinchi bosqich (1998 yildan hozirgi kungacha) respublikada olib borilayotgan eksportga yo‘naltirilgan siyosat doirasida, birinchi navbatda, eksport bojxona to‘lovlarining sezilarli darajada kamayishi va keyinchalik bekor qilinishi bilan tavsiflanadi.
Bu davrda O‘zbekiston rezidentlarining o‘z mahsulotlarini erkin konvertatsiya qilinadigan valyutalarga eksport qilish nafaqat eksport tariflarini to‘lashdan ozod qilinmoqda, balki ularga katta soliq imtiyozlari ham taqdim etilgan. Xususan, 2000-yil 1-iyuldan boshlab barcha mulkchilik shaklidagi korxonalarning o‘zlari ishlab chiqargan mahsulotlarni erkin konvertatsiya qilinadigan valyutaga eksport qilishdan olgan daromadlari daromad solig‘idan ozod qilinib, mol-mulk solig‘i stavkasi 50 foizga kamaytirildi. 25% dan 50% gacha bo'lgan o'z ishlab chiqarilgan mahsulotlar eksportining ulushi bilan% va agar oxirgi ko'rsatkich 50% va undan ortiq bo'lsa, undirilmaydi. Xuddi shu davrda import bojlari stavkalari bir necha bor qayta ko'rib chiqildi, ularning umumiy tendentsiyasi esa ularni bosqichma-bosqich birlashtirish edi.
2005 yil 1 noyabrdan O‘zbekistonda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 19.09.2005 yildagi PQ-183-son qarori bilan tasdiqlangan yangi bojxona tarifi joriy etildi. Yangi bojxona tarifi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 7-yanvardagi qarori bilan tasdiqlangan import bojxona to‘lovlarining ilgari amalda bo‘lgan stavkalaridan kelib chiqib belgilandi. Tovar guruhlari va kichik bandlari bo‘yicha bojxona to‘lovlari stavkalari darajasini hisoblash eskalatsiya tamoyiliga asoslanadi – tovarlarning qo‘shilgan qiymati qancha ko‘p bo‘lsa, boj stavkasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi.
Qaror bilan deklaratsiyalangan tovarlarning bojxona qiymatini sun’iy ravishda kamaytirilishiga yo‘l qo‘ymaslik va bojxona to‘lovlari davlat byudjetiga tushumning to‘liqligini ta’minlash maqsadida birlashtirilgan boj stavkalari qo‘llaniladigan tovarlar turi kengaytirildi.
Avvalgi tarifda 227 ta tovar (alkogolli va alkogolsiz ichimliklar, tamaki mahsulotlari va quruqlikdagi transport vositalari) uchun birlashtirilgan boj stavkalari qo‘llanilishi nazarda tutilgan edi.
Yangi tarif ushbu bojlarning amaldagi stavkalari foizini o‘zgartirmagan holda qo‘shimcha 433 ta tovar nominatsiyasiga, birinchi navbatda, tayyor iste’mol tovarlariga nisbatan qo‘llanilishini kengaytirdi.