1-bob. Shaxs psixologiyasi: fanga kirish

Ijtimoiy - kognitiv nazariyaning asosiy tamoyillari

Banduraning ijtimoiy-kognitiv nazariyasini o'rganishni uning boshqa nazariyalar inson xatti-harakatlarining sabablarini qanday izohlashini baholashdan boshlaymiz. Shu tarzda, biz uning shaxsga bo'lgan nuqtai nazarini boshqalar bilan solishtirishimiz mumkin.

Ichki kuchlardan tashqari
Banduraning ta'kidlashicha, yaqin vaqtgacha turli xil psixodinamik ta'limotlar tomonidan ommalashgan eng keng tarqalgan pozitsiya insonning xatti-harakati ko'pincha ong chegarasidan past darajada ishlaydigan bir qator ichki jarayonlarga (masalan, harakatlanishlar, undovlar, ehtiyojlarga) bog'liq degan ishonch edi. (Bandura, 1989b). Garchi bu nuqtai nazar nafaqat professionallar orasida keng tarqalgan bo'lsa-da, uning kontseptual va empirik asoslari masalasi hali ham ochiqligicha qolmoqda. Bandura bunday nazariyalarning kontseptual cheklovlarini quyidagicha ta'riflagan.
"Ichki determinantlar ko'pincha ular sabab bo'lishi kerak bo'lgan xatti-harakatlardan kelib chiqadi va natijada tushuntirish niqobi ostida tavsiflar berildi. Dushmanlik impulslarining mavjudligi, masalan, g'azabning paydo bo'lishidan kelib chiqqan holda, keyinchalik bu asosiy impulsning ishlashi bilan izohlangan. Xuddi shunday, yutuq motivlarining mavjudligi muvaffaqiyatga yo'naltirilgan xatti-harakatlardan kelib chiqadi; qaramlik motivlari - qaram xatti-harakatlardan; qiziquvchanlik motivlari - izlanuvchan xatti-harakatlardan; kuch motivlari dominant xulq-atvordan kelib chiqadi va hokazo. Motivlar sonining chegarasi yo'q edi, ularni ular paydo bo'lishi kerak bo'lgan xatti-harakatlardan kelib chiqib topish mumkin edi” (Bandura, 1977b, 2-bet).
Bunga qo'shimcha ravishda, psixodinamik nazariyalar inson reaktsiyalarining ulkan murakkabligi va xilma-xilligini e'tiborsiz qoldirdi. Bandura nuqtai nazaridan, harakat va motivlarning ichki haqiqati turli vaziyatlarda turli xil ijtimoiy rollardagi turli odamlarga nisbatan bu xatti-harakatlarning chastotasi va kuchining ko'rinadigan tebranishlarini tushuntirib bera olmaydi. Turli kunlarda onaning uyda bolaga qanday munosabatda bo'lishini, solishtirma vaziyatda o'g'liga nisbatan qiziga qanday munosabatda bo'lishini va eri borligida va usiz bolaga qanday munosabatda bo'lishini solishtirish mumkin. Bularning barchasi fikr yuritish uchun mavzu. Psixodinamik formulalarning empirik adekvatligi ham shubha ostiga olinishi mumkin. Haddan tashqari soddalashtirishdan qo'rqib, eksperimental personologlarning ta'kidlashicha, drayvlar va motivlar allaqachon sodir bo'lgan voqealar uchun tayyor tushuntirish berishi mumkin bo'lsa-da, ular odamlarning muayyan vaziyatda o'zini qanday tutishini oldindan aytishga ojizdirlar (Mishel va Pik, 1982). Shunday ekan, oxir-oqibat ma'lum bo'ldiki, agar biz inson xatti-harakati haqidagi tushunchamizni yaxshilashni istasak, tushuntirishlar tizimini (nazariyasini) ham kontseptual, ham empirik nuqtai nazardan takomillashtirishimiz kerak.