1. Bog‘in tuzilishi. Bo‘g‘in tiplari. Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati

Ayiruv urg‘usi – gap bo‘laklaridan birini alohida ta`kidlash uchun yoki so‘zlovchining
his-hayajoni, voqelikka munosabatini maxsus ifodalash maqsadida qo‘llanadigan urg‘u . u ikki
turga bo‘linadi, logik urg‘u (mantiq urg‘usi) va emfatik urg‘u.
1.Logik urg‘u - tinglovchining e`tiborini gap bo‘laklaridan biriga alohida jalb etish, shu
bo‘lak orqali ifodalangan ma`noni maxsus ta`kidlash uchun qo‘llanadigan urg‘u. Gapning logik
urg‘u olgan bo‘lagi odatda boshqa bo‘laklardan kuchliroq talaffuz etiladi. qiyos qiling, 1)Men
universitetda o‘qiyman (boshqa birov emas, men...). 2) Men universitetda o‘qiyman (litseyda
emas, universitetda...).q) Men universitetda o‘qiyman (ishlamayman, o‘qiyman...) kabi.
Logik urg‘u ob`ekti bo‘lgan bo‘lakning leksik urg‘uli bo‘g‘ini boshqa bo‘g‘inlardan
kuchliroq, undagi unli esa ancha cho‘ziq talaffuz etiladi.
2.Emfatik urg‘u (emotsional urg‘u). Urg‘uning bu turi ham biror gap bo‘lagini alohida
ta`kidlashga asoslanadi, ammo logik urg‘uda bo‘lakning (so‘zning) ma`no tomoni ta`kidlansa,
emfatik urg‘uda shu ma`no bilan birga so‘zlovchining his-hayajoni, voqelikka bo‘lgan sub`ektiv
munosabatini ifodalash ham maqsad qilinadi, bu urg‘u gapdagi so‘zning ta`sirchanligini
kuchaytirishga xizmat qiladi. Masalan, «Eh, qanday go‘zal manzara! Tabiat shu daraja go‘zalki,
ko‘rib bahridiling ochiladi!» Bu gapda qanday va go‘zal so‘zlariga, aniqrog‘i, shu so‘zlardagi
«qan-» va «-zal» bo‘g‘inlariga emfatik urg‘u tushgan, shu bo‘g‘inlardagi unli tovush ancha
cho‘ziq va maxsus ton bilan talaffuz etilgan.
Intonatsiya
Intonatsiya-og‘zaki nutqning ritmik-melodik tomoni, undagi ovoz (ton) tovlanishlari.
Intonatsiya fonetik-fonologik tizimning supersegment birligi sanaladi, uni O‘rganuvchi soha esa
i n t o n o l o g i ya yoki p r o s o d i k a (prosodiya) deyiladi.
Har qanday nutq harakatdir, bu harakat esa albatta ma`lum intonatsiya bilan qo‘shilib,
qorishib yuzaga keladi, nutqning toni, sur`ati, pauzalari, tonning balandligi va kuchi gapning
mazmuni va emotsionalligi talablaridan kelib chiqqan holda o‘zgarib, tovlanib turadi. Demak,
intonatsiyasiz gap ham bo‘lmaydi, har bir gapning o‘ziga xos intonatsiyasi borligi ham shundan.
Intonatsiya bir qator prosodik elementlardan tarkib topadi. Bunday elementlarga quyidagilar
kiradi,
Nutq melodikasi. Bunda nutqda ishtirok etgan gaplardagi ovozning ko‘tarilishi va pasayishi
nazarda tutiladi. Bu jarayon gap tarkibidagi bo‘g‘inlarda qo‘llangan unli tovushlarning baland
yoki past talaffuz etilishiga asoslanadi. Tabiiyki, gapdagi barcha bo‘g‘inlar bir xil balandlikda
talaffuz etilmaydi, ular gapning mazmun planiga (fikr, his-tuyg‘u va hokazolarga) qarab o‘zgarib
boradi. Shuning uchun ham darak, so‘roq va buyruq gaplarning yoxud emotsional va emotsional
bo‘lmagan gaplarning intonatsiyalari bir xil emas.
Nutq ritmi – urg‘uli va urg‘usiz, cho‘ziq va qisqa bo‘g‘inlarning qo‘llanishida
vazndoshlik, ohangdoshlikning mavjud bo‘lishi. Nutq ritmining badiiy yoki ifodali o‘qishda,
shuningdek, she`riy misralardagi qofiyadoshlik, ohangdoshlikni ta`minlashda ahamiyati katta,
band ritmi, alliteratsiya ritmi, anafora, emfaza kabilar nutq ritmini ta`minlovchi muhim vositalar
sanaladi.
Temp – sur`at, daraja, tezlik. Bunday tezlik gap tarkibidagi tovushlar talaffuziga
sarflangan vaqt bilan belgilanadi. Bunday vaqt gap bo‘laklari, ularning orni, gapning turi,
situatsiya kabi omillar ta`sirida har xil bo‘ladi. Masalan, darak gaplarda gap boshida kelgan ega
talaffuzida temp sekinroq bo‘ladi, bu temp kesim sostavida tezlashadi. Agarda ega logik urg‘u
olsa, uning talaffuzidagi temp kuchayadi.
So‘roq gapda eganing tezligi darak gapdagi eganikidan bir oz ortiq bo‘ladi, kesim tezligi
esa nisbatan kamayadi. Buyruq gaplarda temp gap oxiriga tomon tezlashib boradi, ammo oxirgi
so‘z tezligi keskin pasayadi.
Nutq intensivligi - talaffuzning kuchli va kuchsiz bo‘lishi. Nutq intensivligi, odatda,
nafas chiqarishning kuchayishi yoki kuchsizlanishiga asoslanadi. Masalan, xonadagi nutq ochiq
maydondagi nutq intensivligidan kuchsizroq bo‘ladi.
Nutq tembri – tovushning bo‘yoqdorligi. Bunday bo‘yoqdorlik asosiy ton va qo‘shimcha
tonlar nisbatidan kelib chiqib, nutqning ta`sirli, quvnoq, o‘ynoqi yoki, aksincha, ma`yus,
g‘amgin bo‘lishini ta`minlaydi.
Pauza – nutq oqimidagi ayrim to‘xtalishlar. Pauzaning sintaktik va nosintaktik turlari
bor, sintaktik pauza gap bo‘laklarini belgilash funktsiyasini bajaradi. nosintaktik pauza esa
so‘zlovchining nafas olishini rostlash ehtiyoji bilan yuzaga keladi.
Izoh Logik urg‘u va emfatik urg‘ular ham, aslida, intonatsiya bilan bog‘liq hodisalardir,
ammo ular urg‘ular tizimiga ham dahldor, shu bois ularni darslikning aktsentuatsiyaga oid
bo‘limida ko‘rish ma`qul topildi.