1. Bog‘langan og‘zaki nutqni rivojlantirish yo‘llari. Mehnat ta’limi maktabida bayon va insho ustida ishlash metodikasi

4.Mehnat ta’limi maktabida o‘quvchilar nutqiniig leksik tomoni ustida olnb boriladigan ishlar tizimi.

Mehnat ta’limi maktabida o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish, nutqiniig leksik komponenti ustida ishlash murakkab jarayon bo‘lib, quyidagi yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin:

/. notanish so‘z va iboralar bilan tanishtirish;
2. so‘zning yangi ma’nolari bilan tanishtirish;

3. 
   o‘quvchi nutqida kam ishlatiladigan so‘zlarni faol so‘zlarga aylantirish;
   
4. 
   O‘quvchi nutqidagi keraksiz, parazit so‘zlarni (anaqa, anu, nima edi va x.k. larni yo‘qotish, bartaraf etish;
   

So‘z tovush yoki tovushlardan iborat biror ma’no bildiruvchi nutq birligi, gap bo‘lagidir. So‘z orqali biz fikrimizni, aniq va mavxum tushunchalarni ifodalaymiz, "Leksikologiya" bulimi so‘zning uz va kqchma ma’nosi, ma’nodosh (sinonim) so‘zlar, shakldosh( omonim) sqzlar, talaffuzi yaqin, ma’nosi farq qiluvchi paronim) so‘zlar, tarixiy so‘zlar, yangi va eskirgan so‘zlar, kasb- xunarga oid so‘zlar, shevaga oid so‘zlar, atamalar, olinma so‘zlar ibora va tasviriy ifodalarga oid materiallarni kamrab oladi.
So‘zlar faoliyatning barcha jabxalarida-oilada, ko‘chada, maktabda, dars jarayonida o‘zlashtiriladi. Matematika, mehnat, tarix musiqa fani va boshqa fanlar, radio, teleko‘rsatuvlar, matbuot, badiiy adabiyot, bolani o‘rab turgan ijtimoiy muxit- hamma, hammasi o‘quvchining so‘z boyligini oshirish manbaidir.
O‘quv faoliyati insonning kundalik turmushi va turli soxalardagi faoliyati davomida vujudga keladigan, boshqa odamlar bilan muloqotga kirishish ehtiyojini qondirishni ta’minlovchi muhim jarayondir. Ushbu faoliyatning eng oddiy usullarini odam bolalik chog‘ida kattalar bilan muloqotga kirishish orqali egallaydi.
Nutqiy faoliyatni amalga oshirish qobiliyati bolaning aqliy jihatdan rivojlanishi jarayonida takomillasha boradi. Bu qobiliyatning takomillashishi ikki yo‘nalishda amalga oshadi: 1. Nutq faoliyati kundalik turmush bilan bog‘liq muloqotlarni amalga oshirash vositasi sifatida mustaxkamlanib boradi. 2. Bu faoliyat insonning turli sohalaridagi faoliyati jarayonida paydo bo‘ladigan muloqot extiyojini qondiruvchi vosita hisoblanadi.
Nutq faoliyatining kundalik muloqotni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan qobiliyatlar me’yorda rivojlangan bolalarda ham tabiiy sharoitda yetarli darajada rivojlanmagan bo‘ladi.
Ammo nutq faoliyatini insonning turli soxalardagi faoliyati, ayniqsa, aqliy mehnat jarayonida yuzaga keladigan muloqotni ta’minlay oladigan darajaga yetkazish uchun maxsus nutq o‘stirish mashg‘ulotlarini, maxsus ta’limni joriy qilish zarurati tug‘iladi. Insonning muayyan faoliyati uning uning nutqiy faoliyati uchun tabiiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Afsuski, ona tili darelarida bunday kuchli va ta’sirchan omildan tuliq foydalanishning imkoni yo‘q.
Darslarda o‘quvchilar tomonidan amalga oshiriladigan har qanday faoliyat o‘qituvchining rejasi bo‘yicha o‘qaziladigan ta’limiy maqeadlar bilan cheklangan, bir taraflama faoliyatdir. Shu sababli, nutk faoliyati uchun zarur bo‘lgan barcha ruxiy kechinmalar o‘qituvchi tomonidan turli ta’limiy usul va vositalar yordamida sun’iy ravishda yuzaga keltiriladi. Bunday ta’limiy usul va vositalar o‘quvchining ongiga tashqaridan ta’sir etishga mo‘ljallanganligi uchun, ular har doim ham kerakli ruxiy kechinmani yuzaga keltira olmaydi. Natijada o‘quv nutqiy faoliyatini yo‘lga qo‘yishda bir qator jiddiy qiyinchiliklarpaydo bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘quv nutq faoliyati bilan tabiiy nutq faoliyati o‘rtasidagi farq tobora kuchayib boradi.
Nutq o‘stirish, lug‘at ustida ishlash, so‘zlarnn tushuntirish, nutqning talaffuz, leksik, sintaktik tomonlari ustida olib boriladigan barcha ishlarning asosiy maqsadlaridan biri bo‘lgan vazifa, yaa’ni nutq ko‘nikma va malakalarini shakllantirish, o‘z fikrlarini nutq orqaln bayon eta olishga o‘rgatish uchun eng qulay sharoit faqat tabiiy nutq vaziyatidagina mavjud bo‘ladi.
Shuning uchun hozirgi kunda eng ilg‘or nutq o‘stirish tizimlarini yaratihda asosiy e’tibor o‘quv nutq faoliyatini imkoni boricha tabiiy nutq faoliyatiga yaqinlashtirishga harakat qilinishi bejiz emas. Mana shu prinsipial harakterga ega bo‘lgan qoidani ona tili darslarida izchil ravishda qo‘llash uchun avvalo an’anaviy o‘qitish usullari va o‘quv vositalarini taxlil qilib, ularni qo‘llash paytida tabiiy nutqga xos bo‘lgan ruhiy jarayonlar qay darajada ta’minlanishini aniqlash talab etiladi.
O‘quvchilarning so‘z boyligini qstirishda quyidagi an’anaviy usullardan foydalanish maqsadga muvofiq:
1.So‘z ma’nolarini izohlab berish, taqqoslash va sharhlash.
Bu usul ko‘proq ma’nosi va shakli bir biriga yaqin yoki keskin farq qiladigan so‘zlarni izohlashda qo‘l keladi. Nutqimizda bunday so‘zlar anchagina qismni tashkil atadi.
Masalan, -i, -u tovush (harf) larining talaffuzi va imlosi urganilar ekan, urush-urish, tushum-tushim singari so‘zlarni taqqslash orqaliularning ma’nosi, talaffuzi, imlosini sharqlash mumkin. Qo‘shma otlar va ularning imlosi haqida gap ketganda paxtagul, gulbozor singari qo‘shma otlarni paxta guli, bosh og‘rig‘i, gul bozori singari so‘z birikmalari bilan taqqoslash mumkin. '
2.So‘zlarni kuzatish. Kuzatish ham taqqoslash kabi keng qo‘llaniladigan aqliy faoliyat bo‘lib, unga asoslangan topshiriqlar o‘quvchilarniig fikrlash faoliyatini rivojlantirishga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Bunday topshiriklardan darsning har qanday bosqichida ham foydalanish mumkin.
O‘quvchilar berilgan so‘z va iboralarni kuzatib, ularning o‘zlariga zarur narsalarni ajratib oladilar va shu asosda muayyan xulosaga keladilar.
Berilgan so‘z, so‘z birikmalari, gap va matnlarni kuzatish jarayoni ayni vaqtda bolalarning so‘z boyligini oshirish jarayoni bo‘lib, bu usuldan unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir.
3.So‘zlarni ma’lum belgilarga qarab guruxlarga ajratish. Guruxlash aqliy faoliyat bqlib, u nutq o‘stirish davrida bolalarning so‘z boyligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu usul so‘zlarni angltayotgan ma’nosi, so‘z turkumi, yasalishi, imlosi, uyasi kabilarga ajratish imkonini beradi.
Guruxlash – taqqoslash va kuzatish bilan chambarchas bog‘langan. So‘zlarni guruxlash uchun, avvalo kuzatish yoki taqqoslashdan foydalanishga to‘g‘ri keladi.
4.Ma’lum bir guruxdagi so‘zlar ro‘yxatini mustaqil ravishda tuzish.
O‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish maqsadida ularga ma’lum bir guruxdagi so‘zlar lug‘atini tuzishni topshirish mumkin. Ma’lum bir mavzu o‘rganilgandan keyin mustaqil ish sifatida topshiriq berish mumkin. Ona tili darslarida ma’lum bir so‘zning ma’nosini sharxlash, so‘zlar ro‘yxatini tuzish kabi amaliy ishlarga tez-tez murojaat qilishga to‘g‘ri keladi.
Ona tili mashg‘ulotlarida nutq o‘stirish borasida o‘quvchilar nutqini ko‘p ma’noli so‘zlar, ma’nodosh va qarama-qarshi ma’noli so‘zlar, uyadosh so‘zlar, tasviriy ifoda va iboralar bilan boyitishga aloxida e’tibor berish kerak. Chunki bu so‘zlar tilimizning leksik boyligi, fikrni badiiy ifodalashning eng asosiy vositasidir.
Shunday qilib, yordamchi mehnat ta’limi maktabida nutq o‘stirish jarayonida bolalar nutqini rivojlantirish, birinchi navbatda, ularning so‘z boyligini, leksik komponentini oshirishni taqozo etadi. O‘quvchilarni doimiy ravishda, ular birinchi marta duch kelayotgan yangi so‘zlar bilan tanishtirib borish, so‘zlarning yangi ma’no qirralarini ochib berish, nutqdagi kam istemol so‘zlarii ser iste’mol so‘zlarga aylantirish, adabiy til uchun zid bo‘lgan so‘zlarni o‘quvchilar vutqidan chikarib tashlash faqat ona tili fanining emas, balki maktabda o‘qitiladigan barcha fanlarning, shuningdek oila va jamoatchilikning asosiy vazifasidir.
Ona tili mashg‘ulotlarida kuzatish va taqqoslashdan foydalanib, so‘zning ma’nosini sharxlash, so‘zlarni guruxlash, mustaqil ravishda ma’lum guruxdagi so‘zlar ro‘yxati va izoxli so‘zlar ro‘yxatini tuzish, o‘quvchilar nutqini ko‘p ma’noli, ma’nodosh va karama-karshi ma’noli so‘zlar, uyadosh, tovushdosh so‘zlar bilan boyitib borish ishlari juda katta ta’limiyya, korreksion ahamiyatga ega bo‘lib, o‘quvchilarni tilimizni tasviriy vositalaridan o‘rinli foydalanishga o‘rgatadi.