1 Bolalarning aqliy rivojlanishi haqida

1.2. Intelektual, aqliy rivojlanish ko‘rsatkichlari.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to‘g‘ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish kerak.Maktabgacha ta’lim yoshida bola boshqa yosh davrlariga qaraganda aqliy rivojlanishning yuqori sur’atda taraqqiy etishi kuzatiladi.Shu yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni keyinchalik bartaraf etish qiyin kechadi.Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishida bilish jarayonlari –xotira va xayol katta ahamiyatga ega.
Xotira inson hayotida muhim rol o‘ynaydi.Bola tug‘ilganda hech narsani bilmaydi va hech narsa qila olmaydi. U rivojlanishning birmuncha yuqoriroq darajasiga ko‘tarilib,biron bir foydali ish qilish uchun ko‘pgina bilim va malakalarni eslab qolishi hamda xotirasida saqlashi lozim.Xotiraning rivojlanishi bolaning hayot sharoitlariga,uning ta’lim va tarbiyasiga bog‘liq.Ruhiy faoliyatning maxsus shakli –xayol maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.Xayol ijodiy faoliyat uchun zarurdir,shuning uchun uni maktabgacha ta’lim yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta ahamiyatga ega.Xayol bolaning hayoti jarayonida,uning faoliyatida,ta’lim va tarbiya ta’sirida tarkib topadi. Maktabgacha yoshdagi bolaning aqliy rivojlanishidagi asosiy o‘ziga xoslik-obrazli bilish shakllarini (idrok etish,obrazli fikrlash,tasavvur) egallashda yorqin namoyon bo‘ladi.Bolada rivojlanadigan bilish jarayonlari xilma-xil faoliyat turlarida aks etadi.Bola o‘zlashtirayotgan bilimlar faqatgina uning fikrlash doirasini o‘stiribgina qolmay,balki kishilarga ularning xatti-harakatlariga,tabiat,san’at kabilarga munosabatni qaror toptiradi.
Maktab yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari:

• 
  Bolalarda tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi bilimlar sistemasini, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Bola tevarak-atrofdagi narsalar ularning vazifasi, ba’zi sifatlari ba’zi xossalari haqida, qaysi materialdan tayyorlanganligi to‘g‘risida aniq tasavvurlarga ega bo‘lishi kerak. U tabiat hodisalari, ularning o‘zaro bog‘liqligi va qonuniyatlarni bilib oladi. Jonsiz tabiat o‘simliklar, hayvonlarni kuzatish jarayonida bolalarda borliq to‘g‘risidagi tasavvurlar shakllanib boradi.
  
• 
  Aqliy malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirish. Aqliy ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish ya’ni oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirishni ulardagi muhim muhim bo‘lmagan belgilarni ajratib ko‘rsatish boshqa predmetlar bilan taqqoslash maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko‘nikmalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo‘lib bolaning bilimlarini chuqur egallab olishga yordam beradi.
  
• 
  Bilishga doir ruhiy jarayonlarni rivojlantirish: sezgi, idrok xotira, xayol, tafakkur, nutq tarbiyaning muhim vazifasidir.
  
• 
  Bilishga qiziqish va aqliy qobilyatlarni aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat. Bolalar bog‘chasi oldida bolalarning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish vazifasi turibdi.Maktab yoshidagi bolalarga ta’lim berishning o‘ziga xosligi.Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi tarbiyaviy ishlar turli yo‘nalishlar bilan bog‘liqlikda fuqarolik, siyosiy, baynalmilal, axloqiy, estetik, mehnat, jismoniy, huquqiy, ekologik, iqtisodiy tarbiyaga bo‘linadi. Maktabgacha ta’lim muassasasi bola uchun boshlang‘ich va asosiy tarbiya maskani bo‘lib, aynan tarbiyaning hayot va mehnat bilan bog‘liqligi tarbiya tizimida katta o‘rin tutadi. U tarbiyachidan ikkita asosiy yo‘nalishda faoliyatni amalga oshirishni talab etadi:
  

1)tarbiyalanuvchilarni kishilarning mehnat faoliyati bilan keng tanishtirish;
2) tarbiyalanuvchilarni real hayotiy munosabatlarga, ijtimoiy foydali faoliyatning xilma-xil turlariga jalb etish.
Katta yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi va aqliy tarbiyasi. Kattaroq maktabgacha yoshda aqliy qobiliyatlarning o‘ziga xos xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Bu yoshda barcha kognitiv jarayonlarning tez o‘sishi kuzatiladi, fikrlash bola tomonidan atrofdagi makonni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Maktabgacha tarbiyachi qiziqish uyg‘otadi, o‘z yoshiga mos keladigan kognitiv maqsadlar va vazifalarni qo‘yishga harakat qiladi, ularni turli xil tadqiqotlar va tajribalar orqali bajonidil hal qiladi. Kattaroq yoshdagi bola mantiqiy fikrlashni o‘rganadi. O‘z xulosalariga keladigan, qiziqarli mantiqiy xulosalar chiqaradigan bolani tinglash juda kulgili bo‘lishi mumkin. Sababdan natijaga Ta'kidlanishicha, uch yoshli bolalar bu hodisaning sababini topa oladilar. Agar o‘yinchoq tushib qolsa va sindirilsa, bola allaqachon nima uchun sodir bo‘lganini aytib berishi mumkin. Ammo katta yoshdagi bolalar bu hodisaning oqibatlari haqida gapirishlari mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalar maktabga kirishdan oldin oldindan xulosa chiqarishga qodir, chunki bu yoshda fikrlashning barcha turlarining xususiyatlari rivojlanadi, fikrlashning mantiqiy jarayonlari eng jadal rivojlanadi. Kattaroq maktabgacha yoshda aqliy qobiliyatlarning rivojlanishi eng yuqori darajada. Endi biz bolalar bilan ko‘proq gaplashishimiz, bilim berishimiz, bolaning shaxsiyatining barcha tomonlarini rivojlantirishimiz kerak, chunki katta yoshda bolalar shaxsiy shakllanishni kamroq qabul qilishadi.Katta yoshdagi bolalarda aqliy tarbiya, uni rivojlantirish vazifalari Ko‘pchilik, kichik boshga bilim zahirasini qo‘ygan holda, bolaning aqliy tarbiyasini to‘liq amalga oshirilgan deb hisoblash mumkin deb o‘ylaydi. Bu odamlar noto‘g‘ri deb aytishga jur'at etaman. Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy tarbiyasining vazifalari "Bolalar bog‘chasida ta'lim dasturi" da yaxshi tasvirlangan. U erda biz quyidagi vazifalarni ko‘ramiz: bolalarda sodir bo‘layotgan yoki mavjud bo‘lgan hodisalar haqida birlamchi g‘oyalarni shakllantirish, fikrlash, xotira, e'tibor va boshqalarni o‘z ichiga olgan asosiy aqliy jarayonlarni shakllantirish va rivojlantirish, shaxsning intellektual tomonlarini rivojlantirish. maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy faoliyatni amalga oshirishning birinchi usullariga o‘rgatish. Keling, har bir vazifani qisqacha ko‘rib chiqaylik. Kattaroq yoshdagi bola uchun har kuni yangi hayot haqiqati, hodisasi bilan uchrashuvdir. Ammo bola faqat kattalarning bevosita rahbarligida bilimga ega bo‘lishi mumkin. Notanish narsa bilan uchrashganda, bolaning savollari bor, lekin u kattalarsiz javob topa olmaydi. Albatta, ba'zi hollarda, muayyan turdagi hodisalarni kuzatish, bola bilish tajribasini oladi, lekin bu hamma bolalarga xos emas. Yuqorida biz temperament yoki aqliy rivojlanish turiga ko‘ra hech narsaga e'tibor qarata olmaydigan bolalar turlari haqida gapirgan edik. Bolalarning atrof-muhit haqidagi birlamchi tasavvurlarini shakllantirishda tarbiyachining o‘rni mana shu yerda. Tushuntirish va tushuntirish, ko‘p hollarda vizual materiallarda ko‘rsatish, kattalar chaqaloqni tashqi dunyo bilan tanishtiradi. Atrofdagi voqelik haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish aqliy jarayonlarni shakllantirish vositalari orqali amalga oshiriladi, bu katta maktabgacha yoshdagi bolaning aqliy tarbiyasining ikkinchi vazifasidir. Sezgi va idrok, xotira va tafakkur, tasavvur va nutqni rivojlantirishga e'tibor berish kerak. Atrof-muhitni aqliy jarayonlar orqali o‘rgangan bola, aqliy tarbiya va intellektual qobiliyat va qobiliyatlar darajasining intensiv o‘sishiga olib keladi. Maktabgacha yoshdagi bola ob'ektlarni tekshirishni, muhim va muhim bo‘lmagan xususiyatlarni ajratib ko‘rsatishni, taqqoslashni va farqlashni o‘rganadi. Bu mantiqiy fikrlash jarayonlari deb ham ataladi, ular tahlil va umumlashtirishni ham o‘z ichiga oladi. Ushbu ko‘nikma va qobiliyatlar bilimlarni muvaffaqiyatli va samarali o‘zlashtirishga yordam beradi. Aqliy faoliyatni rivojlantirishning asosiy usullari bolaning o‘z tajribasini tashkil etishdir. Bu vizual materiallarni taqdim etish orqali amalga oshiriladi. Kuzatish va tajriba imkoniyatlaridan foydalaning. Bolalar, ayniqsa, tabiat hodisalari bilan tajriba o‘tkazishga qiziqishadi. Stakanga suv quyib, muzlatgichga qo‘yganda, ertasi kuni bola stakanda qattiq narsa borligini ko‘radi. Va agar stakan iliq suvga solingan bo‘lsa, unda bu qattiq shishadan ikkinchi stakan shaklida tushadi, keyin bola sovuq muhitda suyuqlik bilan nima sodir bo‘lishini zavq bilan bilib oladi. Bunday tajribalar bolalar uchun juda foydali. Bolaning aqliy rivojlanishi qanday? O‘yin ko‘pincha rivojlanish amaliyoti deb ataladi. U katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolani tarbiyalashda ham muhim rol o‘ynaydi. O‘yin faoliyatida asosiy aqliy jarayonlarning shakllanishi mumkin, buning hammasi bo‘lmasa ham, ko‘p narsa bog‘liq. Bolalar o‘ynaganda, ular juda ko‘p muloqot qilishadi va nutq faolligi bu vaqtda yaxshi rivojlanadi. O‘yin syujetini o‘ylab topib, tasavvur hosil bo‘ladi. Va bu o‘yin xulosalarini bolaning kundalik sharoitlariga o‘tkazishga yordam beradi. O‘yin holatlarida fikrlash turli xil tasvir va hodisalarni umumlashtirish orqali shakllanadi. O‘yin ob'ektlari - almashtirgichlar bolaga kosmosda ishlashga yordam beradi.