1. Borliq falsafa kategoriyasi. Borliqning shakllari. Falsafada substansiya va materiya muammosi

Substansiya tushunchasining mohiyati. Falsafa tarixida o‘zining mavjudligi uchun o‘zidan boshqa hyech narsaga muhtoj bo‘lmagan birinchi asosni ifodalash uchun «substansiya» (lot. substantia – mohiyat, asos) kategoriyasi qo‘llaniladi. Ilk falsafiy yo‘nalishlarning vakillari barcha narsalar asosini tashkil etuvchi moddani birinchi asos sifatida tushunganlar. Odatda, bunday asos sifatida o‘sha davrda umumiy e'tirof etilgan birinchi stixiyalar: yer, suv, havo, olov yoki fikriy konstruksiyalar, «birinchi g‘ishtlar» - apeyron, atomlar qaralgan. “Avesto”da birlamchi substansiya olov deb atalgan. Keyinchalik substansiya kategoriyasi o‘zgarmas, nisbatan barqaror va hyech narsa bilan bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud o‘ta keng asosga aylandi. Inson idrok etadigan dunyoning butun rang-barangligi va o‘zgaruvchanligi substansiya bilan bog‘lana boshladi. Bunday asoslar sifatida falsafada asosan materiya, Xudo, ong, g‘oya, flogiston, efir va shu kabilar amal qilgan.
Niderland faylasufi Benedikt Spinoza (1632-1677) «causa sui» – «o‘z-o‘zining sababchisi» iborasidani ya'ni o‘z holicha mavjud bo‘lgan va o‘zi orqali zohir bo‘lgan, ya'ni o‘zining mavjudligi uchun boshqa narsaga muhtoj bo‘lmagan narsani tushungan. Bunda bir tomondan, substansiya materiya sifatida tushuniladi, boshqa tomondan – u o‘zining barcha shakllari sababi va «sub'ekti» sifatida amal qiladi. Bunda B.Spinoza substansiyani bir vaqtning o‘zida ham tabiat, ham Xudo sifatida ta'riflaydi va bu ikki tushunchani tenglashtiradi. B.Spinozaning Xudoni tabiatga butunlay singdirib yuborish, uni tabiiylashtirishga va ilohiy mazmundan ajratishga harakat qilishi panteizmidir.
Golbax barcha substansiyali narsalarni tabiatga va faqat tabiatga bog‘ladi. Uning fikricha «Tabiat hamma narsaning sababchisidir; u abadiy mavjuddir; tabiat o‘z-o‘zining sababchisidir...». «Tabiat qandaydir buyum emas; u doim o‘z holicha mavjud bo‘lgan; hamma narsa uning bag‘rida vujudga keladi; u barcha narsalar bilan ta'minlangan ulkan ustaxonadir...»¹. Shu ma'noda tabiat ham, substansiya ham sirtdan hyech qanday turtkiga muhtoj emas.
Leybnits esa: «Har qanday haqiqiy substansiya faqat va faqat ta'sir ko‘rsatadi²», deb ta'kidlagan.
Modomiki, substansiya hamma narsani o‘z ichiga oluvchi va o‘zi uchun boshqa hyech qanday asos yoki shartni nazarda tutmaydigan birinchi sabab ekan, u o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud har qanday narsaning mavjud bo‘lish imkoniyatini istisno etadi. Substansiya xoh Xudo, xoh g‘oya, o‘zlik, ruh yoki ekzistensiya bo‘lsin – yagonadir! «Substansiya» tushunchasi ko‘plikda qo‘llanilishi mumkin emas. Uning ko‘pligi haqidagi g‘oya bu tushunchaning ta'rifiga zid, chunki ikki yoki bir necha narsa mavjud bo‘lgan taqdirda, ularning birontasi ham substansiya hisoblanmaydi. Substansiyalilik paradoksi ana shundan iborat.
Alximiklar mazkur atamani ko‘plikda qo‘llab, «substansiyali shakllar», «substansiyaga xos sifatlar» to‘g‘risida so‘z yuritganlar va unga qo‘pol fizik ma'no yuklaganlar. Ayni holda substansiya moddaga tenglashtirilgan. Ular substansiyaning xossa va shakllari o‘zgarmas, lekin tegishli ta'sirlar natijasida bir-biriga aylanishi mumkin, degan noto‘g‘ri xulosaga kelganlar.
Substansiyaning o‘z-o‘zidan amalga oshishi hodisalarning umumiy, uzviy xossalari – atributlarda va narsalarning muayyan, alohida xossalari – moduslarda sodir bo‘ladi.
Substansiya g‘oyasidan turli falsafiy ta'limotlar dunyoning birligi va uning kelib chiqishi haqidagi masalaga o‘zlari qanday javob berishiga qarab har xil foydalanadilar.
Monizm (yunon. monos – bitta, yagona) dunyoning narsalar va hodisalar rang-barangligi bir substansiyadan iborat degan ta'limot. Dunyoning kelib chiqishi va mohiyati haqidagi hozirgi ilmiy tasavvurlar, shuningdek birinchi asos muammosiga nisbatan falsafa tarixidagi eng salmoqli yondashuvlar kurashi nuqtai nazaridan substansiya tabiatini tushunishga nisbatan ancha keng tarqalgan ikki yondashuv – materialistik va idealistik monizmni qayd etish lozim.
3 Tabiat va jamiyatdagi hamma narsa harakat va rivojlanishda, o’zgarish va o’zaro ta’sirda boladi. Hech bir tinch turgan narsa yo’q.Olamdagi narsalar harakatda bo’lib, biri ikkinchisiga aylanadi, biri ikkinchisidan paydo boladi. Butun tabiat- eng kichik zarradan tortib quyoshgacha, odamjodgacha doimo paydo bolish va yoq bolish, uzluksiz oqish, betoxtov harakat qilish va ozgarish holatini kechirib turadi. Har qanday obyekt uni tashkil etuvchi elementlarning ozaro tasiri tufayli mavjud bola oladi.Masalan,tirik organizmlar ularni tashkil etuvchi molekulalar hujayralar va organizmlaning ozaro tasiri tufayli mavjud.Umumiy tarzda olingan bu ozgarishlar moddiy olam borlig’ining ajralmas xususiyatidir.
O’zgarish falsafada harakat tushunchasini ifodalaydi.Harakat – eng oddiy mayda zarrachalarning o’zaro aylanishi, metagalaktikaning kengayishi, organizmlar hujayralarida modda almashinuvi, ijtimoiy hayotda odamlarning faoliyat almashinuvidir.
Harakat bu har qanday ozaro tasir va o’zaro tasir natijasida boladigan ozgarishlardir.Materiya harakatsiz bo’la olmaydi. Har qanday obyekt, unda harakatning muayyan tiplari mujassamlashgani uchun ham mavjuddir.Harakat toxtaganda obyekt ham oz mavjudligini tugatadi, u boshqa obyektga aylanadi.Boshqacha aytganda harakat materiyaning ichki timsolidir, atributi hisoblanadi.Harakatsiz materiya hech qayerda ba hech qachon bolgan emas va bolishi mumkin emas.
Kuzatilayotgan u yoki bu predmetning tinchlik sukunat holati deyilganda mazkur predmetning muayyan fazoviy konfiguratsiyaga ega ekanligi muayyan tarkibga ega ekanligi, bu tarkib barqarorligini saqlay olishi, o’z elementlari muayyan majmuini takror hosil qila olishi tushuniladi. Lekin aytaylik oddiy elementdan tortib tirik organizmlargacha electron mikroskop bilan kuzatilganda ularning hammasi muayyan zarrachalarning to’xtovsiz harakatidan iboratligini payqash mumkin. Bu bizning tanamiz ruhimizga ham talluqlidir.

Falsafiy adabiyotlarda moddiy borliqning quyidagi Harakat shakllari ajratib koʻrsatiladi

Falsafada makon va vaqt
Bizni o'rab turgan moddiy dunyo turli xil tarkibiy narsalardan iborat. Ushbu ob'ektlar doimo harakatlanmoqda va rivojlanadi. Ularning rivojlanishi noyob joylashtirish jarayoni. Ushbu jarayon muayyan bosqichlarda amalga oshiriladi
Aslida, makon, ob'ektni jalb qilish, boshqalar orasida bo'lish va ular bilan chegaralanishdan boshqa narsa emas. Joylashuv jarayonlarini tez sur'atlar bilan ifodalaydigan turli vaqtlarni taqqoslashda vaqt, ularning tezligi va ritmi haqida gapiriladi. Falsafada fazo va vaqt har doim muayyan aloqaga ega. Ularning toifalari modda bo'lish shakllari .
Kosmik va vaqtga ega turli xil tushunchalar mavjud. Falsafa ularning ikkitasini biladi:
- muhim;
- Ratsional.
Birinchisi, bu va ikkinchisini moddiy ob'ektlardan mutlaqo mustaqil ravishda mavjud bo'lgan erkin ob'ektlar, ya'ni mustaqil ravishda ko'rib chiqadi. Ikkinchidan, ular ob'ektlar va jarayonlar o'rtasidagi erkin munosabatlar deb hisoblanadi. Bu narsalar va jarayonlarning tashqarisida ham, na boshqa biri mavjud emas.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, bu tushunchalar boshqa fanlar tomonidan ko'rib chiqilgan, ammo ularning asosiy xususiyatlari aniq falsafani kashf qilishga yordam berdi. Er va vaqt quyidagi umumiy xususiyatlarga ega:
inson ongidan mustaqil bo'lish;
- materiyaga ajralmas aloqa, shuningdek, bir-biri bilan o'zaro bog'liqlik;
- Absolut;
- materiallar tizimidagi o'zaro bog'liqlik, shuningdek jarayonlarga bog'liqlik;
- o'z tarkibida uzluksiz va ayni paytda uzilishlar birligi;
- sifatli va miqdoriy infinity.
Vaqt va makonning topologik xususiyatlari, shuningdek, o'lchovlar mavjud. Topologik xarakteristikalar uzluksizligi va uzluksizligi, yo'nalishlilik, ulanish, o'lchovliligi va shu kabilar bilan bog'liq. Metrik xususiyatlar izotropiyani, abadiylikni, yakuniylikni va boshqalarni aks ettiradi.
Kosmikning universal xususiyatlari - turli elementlarning joylashishi, darajasi, birga yashashi, elementlarni ulash imkoniyati, ularning sonini ko'paytirish yoki kamaytirish.
4 Fanlar tasnifi va rivojlanish omillari, ijtimoiy ahamiyati.
Fanlar tasnifi ancha murakkab va ziddiyatli jarayon bo‘lib, bu boradagi fikrlar turli-tuman va hatto qarama-qarshilik jihatlariga ega.

Fanlarning dastlabki muayyan darajada izchil tasnifini biz Aristotel falsafiy merosida ko‘rishimiz mumkin. U o‘sha davrda falsafaga mos kelgan barcha bilimlarni uch qismga: nazariy, amaliy va ijodiy bilimlarga ajratadi.

O‘z navbatida, nazariy bilimlarni Aristotel “birinchi falsafa” – metafizika, matematika va fizikaga ajratadi, bunda u metafizikaga aqliy mushohada yuritish orqali anglab etiladigan oliy asoslar haqidagi fan deb qaraydi.

Aristotel taklif qilgan fanlar tasnifi (mil. av. IV asr)

Falsafa

(butun bilim)

  

Amaliy bilim
(etika va siyosat)

Nazariy bilim

Ijodiy bilim

  

Birinchi falsafa (metafizika)
Matematika
Fizika (tabiat haqidagi fan)
Aristotel formal mantiqqa asos solgan bo‘lsada, uni falsafa (fanlar) tarkibiga kiritmaydi. Uningcha, formal mantiq bilim emas, balki bilishning oliy qurolidir217.

Aristoteldan so‘ng qadimgi Rim qomusiy olimi Mark Varron ham fanlarni tasniflashga urinib, ularni quyidagi holatda ifodalaydi: grammatika, dialektika, ritorika, geometriya, arifmetika, astrologiya, musiqa, meditsinava arxitektura218. Ammo Varron fanlarni tasniflashda ularni umumlashtirmay, balki alohida holatda ifodalydi.

O‘rta asrlarda musulmon arab olimlari fanlarni arab fanlari (poetika, notiqlik san’ati) hamda g‘ayriarab fanlariga (astronomiya, meditsina, matematika) ajratadi219.

SHuningdek, O‘rta asrlarda Yevropa olimlari, hususan Didaskalikonlik Gugo Sen-Viktorskiy tomonidan ham fanlarni tasniflashga urinib ko‘rildi. U fanlarni to‘rtta guruhga ajratadi:

Nazariy fanlar (matematika, fizika);

Amaliy fanlar;

Mexanik fanlar (kema boshqaruvi, qishloq ho‘jaligi, ov, meditsina, teatr);

Mantiq, shu bilan birga grammatika va notiqlik.

Aristoteldan so‘ng eng izchil fanlar tasnifini taklif qilgan olimlar Markaziy Osiyodan chiqqan buyuk mutafakkirlar – Forobiy va Ibn Sinodir.

Forobiy Aflotun va Aristotel ta’limotiga tayanib, fanlarning turkumlashni o‘z tasnifini taklif qildi: 1) til haqidagi fan; 2) mantiq; 3) matematika; 4) fizika (metafizika); 5) siyosat; 6) huquqshunoslik; 7) ilohiyot. Aristoteldan farqli o‘laroq, Forobiy metafizikani “nazariy tafakkur fanlari” bilan “amaliy tafakkur fanlari” o‘rtasidagi bog‘lovchisi deb ko‘rsatdi.