1. Boshqaruv usullarining mazmun-mohiyati
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullari
Download 1.71 Mb.
|
javoblar
- Bu sahifa navigatsiya:
- Davlat tomonidan tartibga solish shakllari
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullarima'muriy usul: faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash, eksport va import kvotalari, ish o'rinlari kvotalari, narxlarni muzlatish va boshqalarni qo'llash;huquqiy usul: norma va qoidalar tizimini o'rnatuvchi fuqarolik va xo'jalik qonunchiligi; to'g'ridan-to'g'ri usul: tekin va imtiyozli subsidiyalar, subvensiyalar , subsidiyalar , qo'shimcha to'lovlar, soliq imtiyozlari , imtiyozli kreditlar va davlat kafolatlari ; bilvosita usul: pul-kredit siyosati, soliq siyosati, ijtimoiy siyosat, valyuta siyosati, bojxona tarif siyosati. Davlat tomonidan tartibga solish shakllariDavlat maqsadli dasturlari (ijtimoiy); bashorat qilish; Modellashtirish holatlari. Davlat tomonidan tartibga solish faoliyatning texnik jihatlariga ham taalluqlidir. Bu "texnik reglament" deb ataladi. Bu tartibga solish umumiy “markazlashgan mexanizmlar”ga ega, ular ham iqtisodiy tartibga solishga xosdir. 5. Keys. Tovar mahsuloti hajmi 126 mln. so‘mni tashkil etdi. Material xarajatlari 650 mln. so‘mni tashkil etdi. Mahsulotning aniq hajmini hisoblang. Bu notog`ri tuzilgan javob yo`q VARIANT № 24 1. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning zarurligi va shakllari. Javob: Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan va rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solishning ikki mexanizmi yuzaga keldi: davlat va bozor mexanizmlari. Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik faoliyatining erkinliklari, ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorliklari raqobatga undovchi asosiy kuch bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumki, bozorning muxim elementi bu narx va uning darajasi bo‘lib, bu ishlab chiqaruvchi uchun ham, tadbirkor uchun ham va xaridor uchun ham muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Bozor tizimi ishlab chiqaruvchilar va haridorlarni qaror qabul qilishlarida egiluvchanlik va moslashuvchanlik jixatlarini yuqori ekanligi bilan tavsiflanadi. Bozor ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi aloqalarni bog‘laydi. Tarmoqlar o‘rtasida resurslarni samarali taqsimlanishida, talab va taklif mutanosibligini ta’minlashda bozor mexanizmi qulaydir. Jamiyat iqtisodiyotining rivojlanishida, ijtimoiy mehnat taqsimotida, davlatlararo aloqalarning kengayishida, iqtisodiyotning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalarni tartibga solish kabi iqtisodiy jarayonlarda bozor mexanizmining tartibga solish imkoniyatlari chegaralanganligi namoyon bo‘ladi. Bunga iqtisodiyotda yuzaga kelib turadigan iqtisodiy inqirozlarni misol keltirish mumkin. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan va tartibga sola olmaydigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining vazifalari mavjud. Sanaot rivojlanishda erkin raqobat asosida ishlab chiqarish kuchlari nafaqat yakka tartibdagi xususiy mulk doirasida o‘smoqda, balki jamoa (aksionerlik)va boshqa mulkchilik shakllarining o‘rni ham oshib bormoqda. Biroq, davlat iqtisodiyotning yirik tarmoqlarini o‘z zimmasiga olishga, ularni rivojlantirishga va tartibga solishga majbur bo‘lmoqda. Masalan: temir yo‘l, telegraf, pochta, mudofaa va h.k. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan ijtimoiy vazifalar ham mavjud. Bundan tashqari, bozor munosabatlari asosidagi ba’zi faoliyat natijalariga davlatning aralashuvi ehtiyoji tug‘iladi. Davlat iqtisodiyotni tartiblashning bozor mexanizmi to‘liq bajara olmagan vazifalarni o‘z zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblashining asosiy maqsadi iqtisodiy muvozanatga erishish asosida tushkunlik va tanglikning oldini olish, ijtimoiy ishlab chiqarishning barqaror o‘sishini ta’minlash, milliy iqtisodiyot ravnaqi uchun imkoniyatlar yaratish, shuningdek, aholi turli tabaqalari o‘rtasida ijtimoiy muvozanatga erishishdan iboratdir. Iqtisodiy subyektlar o‘zaro raqobatda bo‘lgani va o‘zlarining shaxsiy yoki jamoaviy manfaatlari yuzasidan faoliyat ko‘rsatgani uchun ularning xudbinlik manfaatlari umumdavlat, jamiyat manfaatlariga zid kelib qolishi ham mumkin. Shuning uchun davlat iqtisodiyot sub’ektlari manfaatlari va faoliyatlari jamiyat, davlat manfaatlariga zid kelib qolmasligi, unga ziyon yetkazmasligini nazorat qiladi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun davlat iqtisodiy subyektlarning makroiqtisodiyot miqyosidagi aloqa va bog‘lanishlarini tartibga soladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda bozor mexanizmining samarali ishlashi uchun sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun davlat raqobatni rag‘batlantirish orqali bozor tizimini saqlashni o‘z zimmasiga oladi. Chunki erkin tadbirkorlik tizimi va uni boshqaruvchi talab va taklif qonunlarining amal qilishi raqobatga bog‘liq bo‘ladi. Raqobatchilik muhitini rag‘batlantirish va himoya qilishning davlat mexanizmi quyidagilardan iborat: - iqtisodiy sub’ektlarning faoliyat yuritish qoidalarini belgilash; - aholini bozor sharoitlari, iqtisodiyotning holati to‘g‘risidagi axborotlardan xabardor qilish; - iqtisodiyot sub’ektlari o‘rtasidagi munozara, bahs, ziddiyatlarni hal qilishda ko‘maklashish. Bozor mexanizmi faqat xususiy tadbirkorlar uchun foyda kelishini ta’minlaydigan tovar va xizmatlar ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi. Ammo jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan, aholining ko‘pchiligi foydalanadigan ijtimoiy tovar va xizmatlar xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarilishi mumkin emas. Bunday ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga: maktablar, yo‘llar, yong‘indan himoyalash, milliy mudofaa kabilar kiradi. Binobarin, ularni ishlab chiqarish va ulardan foydalanishni davlatning o‘zi tashkil qilishi, tartibga solishi zarur bo‘ladi. Iqtisodiyotni tartiblashning davlat mexanizimini taqozo etuvchi sabablardan biri bozor tizimidan tashqarida sodir bo‘luvchi inson faoliyati va tabiatning zararli oqibatlaridan (inson salomatligiga, tabiatga ziyon yetkazuvchi omillar) aholini himoya qilish zaruratidir. Bozor tizimida bunday zararlar uchun javobgar shaxslardan tovon to‘lashga majbur qiluvchi mexanizmlar mavjud emas. Shuning uchun davlat tomonidan iqtisodiyotni tartiblash mexanizmida aholini zararli oqibatlardan himoyalash chora tadbirlari ham muhim ahamiyatga ega. Zero zararli oqibatlar nafaqat inson hayotiga balki iqtisodiyotga ham salbiy ta’sir qiladi. Shunga binoan ulardan aholini himoyalash chora-tadbirlari oqibatida aholi salomatligi yaxshilanadi, ularning mehnat qobiliyati ham oshadi. Bu esa o‘z-o‘zidan aholi mehnat faoliyatining o‘sishiga, iqtisodiyotning rivojlanishiga olib keladi. Aholini qo‘shimcha zararli oqibatlardan himoyalash davlat mexanizmi o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: ishontirish, soliq solish, subsidiyalash, tartibga solish. Bunday ishontirish usullari, vositalari kishilarni, iqtisodiyot sub’ektlarini jamiyatga, boshqa kishilarga ziyon keltiradigan xatti-harakatlar qilmaslikka chaqirishga qaratilgan bo‘ladi. Soliq solish zararli qo‘shimcha oqibatlarni cheklash maqsadida qo‘llaniladi. Turli soliq miqdorlarini belgilash orqali hukumat firmalar faoliyatidan kelib chiqadigan zararli qo‘shimcha oqibatlarni cheklashga majbur qiladi. Bunday oqibatlardan xoli bo‘lgan firmalarga davlat subsidiyalar berish orqali ularning faoliyatini rag‘batlantiradi. Xavfsizlik me’yorlarini belgilash yoki man qiluvchi qonunlar chiqarish yo‘li bilan davlat tartiblash ishlarini amalga oshiradi. Davlatning iqtisodiyotni tartiblash mexanizmida jamiyatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor yashayotgan guruhlarini ijtimoiy himoyalash muhim o‘rin tutadi. Aholining yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash, jamiyat uchun xalq xo‘jaligi tarmoqlari, shu jumladan, qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatlash maqsadida daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Davlat tomonidan daromadlarning qayta taqsimlanishi iqtisodiyotni tartiblash mexanizmining muhim unsuri hisoblanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o‘rin tutadi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik faolligi o‘zgarib turadi, iqtisodiy o‘sish uning pasayishi bilan almashinib turadi. Oqibatda firmalarning sinishi va ishsizlarning ko‘payishi ortadi, aholi turmush darajasi pasayadi, ular ko‘p qiyinchilikni boshdan kechiradilar. Davlatning iqtisodiyotda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash mexanizmi yordamida iqtisodiy o‘sish siklidan tanglikka, pasayishga o‘tishdagi salbiy oqibatlarni cheklab, tanglikdan iqtisodiy o‘sish sari o‘tish imkoniyatlari vujudga keltiriladi. Davlat iqtisodiyotni tartibga solish uchun bir qancha shakl va vositalardan foydalanadi. Bunda davlatning o‘z faoliyatini qaysi ob’ektga qaratishi muhim hisoblanadi. Tartibga solish ob’ektlari - bu bozor mexanizmi, ularning normal kechishini qoniqarsiz yoxud butunlay ta’minlay olmaydigan ijtimoiy takror ishlab chikarish sohasidagi muayyan shart-sharoit, jarayon, munosabatlardir. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: 1. Iqtisodiy sikl, pul muomalasi, ijtimoiy bandlik, investitsiyalar, ilmiy-tadqiqotlar, narxlar kabi umumxo‘jalik jarayonlari. 2. Harbiy mudofaa, qishloq xo‘jaligi, ishlab chiqarish infratuzilmasi, bank sohasi kabi yirik iqtisodiy sohalarni rivojlantirish. 3. Mamlakat iqtisodiyoti uchun muhim ahamiyatga molik ayrim yirik korporatsiyalar. Iqtisodiyotni tartibga solish shakllari deganda, budjet-soliq, pul-kredit, ma’muriy boshqaruvchilik faoliyati e’tiborga olinadi. Budjet-soliq siyosati davlat budjetini ishlab chiqish, tasdiqlash, bajarish bilan bog‘liq jarayonlarni tartibga solish uchun zarur. Pul-kredit tartiboti milliy valyuta barqarorligini ta’minlash, inflyatsiya bilan kurashish bo‘yicha davlat organlari amalga oshiradigan tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyotini ma’muriy jihatdan tartibga solish ma’muriy ravishda monopolistlarni kartellashtirish, mayda korxonalarga ajratish, litsenziyalash, kvotalash kabi chora-tadbirlardan iborat Iqtisodiyotni tartibga solish vositalari orqali mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatiladi. Buning uchun davlat organlari quyidagi vositalardan foydalanishi mumkin: - cheklangan ishlab chiqarish resurslarini tartibga solish; - iqtisodiyotni soliqlar vositasida tartiblash; - iqtisodiy tizimga monetar uslublar vositasida ta’sir o‘tkazish. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish vositalarining har biri o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, ma’lum vaziyatlarda alohida qo‘llanishi mumkin. O’tish davri iqtisodiyotini tartibga solish jarayonida davlat organlari ob’ektiv shart-sharoitlarga ko‘ra barcha ta’sir vositalaridan birgalikda foydalanishga majburdirlar. Zamonaviy bozor iqtisodiyotining tuzilmasida turli xil yo‘nalishli kesimlarni, jumladan, funksional, ijtimoiy hududiy tuzilmalarni ko‘rsatish mumkin. Funksional tuzilma - yalpi ichki mahsulotni turli xil ehtiyojlar uchun (xususiy yoki davlat iste’moli, yalpi jamg‘arish, sof eksport) taqsimlanishini tavsiflaydi. Ushbu jarayon ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital, yer, ilmiy-texnik taraqqiyot) kesimida mahsulot qiymatining shakllanishini ham o‘z ichiga qamrab oladi. Ijtimoiy tuzilma - ijtimoiy ishlab chiqarishning ijtimoiy sektorlarga taqsimlanishini ifodalaydi: - xususiy sektor (xususiy korporativ sektorni ham o‘z ichiga oladi); - korporativ davlat-xususiy sektori (aralash sektor) - davlat sektori (unitar va davlatga qarashli korxonalar); - uy xo‘jaliklari sektori. Iqtisodiyotning sohaviy, ya’ni tarmoq tuzilmasi - ayrim tarmoqlarning YaIMni ishlab chiqarishga qo‘shgan xissasi bilan tavsiflanadi. Iqtisodiyotning hududiy tuzilmasi turli xil hududiy tuzilmalarning YaIMni ishlab chiqarishdagi ishtirokini ta’riflaydi. Davlat iqtisodiy islohotlar davrida milliy iqtisodiyotga ta’sir etishning yangi usul va vositalarini qo‘llashga harakat qiladi. O’tish davrida iqtisodiyotning erkin rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratish davlatning muhim ustuvor vazifalari hisoblanadi. Buning uchun erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etishga alohida e’tibor qaratilishi lozim bo‘ladi. Bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirishning bosh yo‘li ham erkin iqtisodiyot tamoyillarining joriy etilishi bilan bog‘liqdir. Erkin iqtisodiyot tamoyillari mazmunan quyidagilar bilan belgilanadi: xususiy mulkning iqtisodiyotdagi yetakchi o‘rni; Iqtisodiyotni tartibga solish vositalari orqali mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatiladi. Buning uchun davlat organlari quyidagi vositalardan foydalanishi mumkin: - cheklangan ishlab chiqarish resurslarini tartibga solish; - iqtisodiyotni soliqlar vositasida tartiblash; - iqtisodiy tizimga monetar uslublar vositasida ta’sir o‘tkazish. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish vositalarining har biri o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, ma’lum vaziyatlarda alohida qo‘llanishi mumkin. O’tish davri iqtisodiyotini tartibga solish jarayonida davlat organlari ob’ektiv shart-sharoitlarga ko‘ra barcha ta’sir vositalaridan birgalikda foydalanishga majburdirlar. Zamonaviy bozor iqtisodiyotining tuzilmasida turli xil yo‘nalishli kesimlarni, jumladan, funksional, ijtimoiy hududiy tuzilmalarni ko‘rsatish mumkin. Funksional tuzilma - yalpi ichki mahsulotni turli xil ehtiyojlar uchun (xususiy yoki davlat iste’moli, yalpi jamg‘arish, sof eksport) taqsimlanishini tavsiflaydi. Ushbu jarayon ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital, yer, ilmiy-texnik taraqqiyot) kesimida mahsulot qiymatining shakllanishini ham o‘z ichiga qamrab oladi. Ijtimoiy tuzilma - ijtimoiy ishlab chiqarishning ijtimoiy sektorlarga taqsimlanishini ifodalaydi: - xususiy sektor (xususiy korporativ sektorni ham o‘z ichiga oladi); - korporativ davlat-xususiy sektori (aralash sektor) - davlat sektori (unitar va davlatga qarashli korxonalar); - uy xo‘jaliklari sektori. Iqtisodiyotning sohaviy, ya’ni tarmoq tuzilmasi - ayrim tarmoqlarning YaIMni ishlab chiqarishga qo‘shgan xissasi bilan tavsiflanadi. Iqtisodiyotning hududiy tuzilmasi turli xil hududiy tuzilmalarning YaIMni ishlab chiqarishdagi ishtirokini ta’riflaydi. Davlat iqtisodiy islohotlar davrida milliy iqtisodiyotga ta’sir etishning yangi usul va vositalarini qo‘llashga harakat qiladi. O’tish davrida iqtisodiyotning erkin rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratish davlatning muhim ustuvor vazifalari hisoblanadi. Buning uchun erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etishga alohida e’tibor qaratilishi lozim bo‘ladi. Bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirishning bosh yo‘li ham erkin iqtisodiyot tamoyillarining joriy etilishi bilan bog‘liqdir. Erkin iqtisodiyot tamoyillari mazmunan quyidagilar bilan belgilanadi: xususiy mulkning iqtisodiyotdagi yetakchi o‘rni, bozor munosabatlarining rivojlanishini iqtisodiy munosabatlar bozor qonunlari asosida tashkil topishini ta’minlab, barqaror iqtisodiy o‘sish uchun iqtisodiy shart-sharoitlarni yuzaga keltiradi hamda ob’ektiv iqtisodiy qonunlarning real amal qilishini qaror toptiradi. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, iqtisodiyotni tartiblashning davlat mexanizmi ob’ektiv bozor mexanizmiga ko‘maklashishga qaratilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarishga ta’sir qiluvchi chora-tadbirlar va vositalar majmuidir. Hozirgi zamon iqtisodiyotida bozor mexanizmi orqali iqtisodiyotni tartibga solish qanchalik zarur bo‘lsa, davlat mexanizmini shunchalar zarur ekanligini ko‘rsatadi. Eng muhimi, iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda xar ikkala mexanizmlarni afzal jixatlarini birlashtirishdir. Bu esa iqtisodiyotni ratsional boshqarishdagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 2. Korxonalarda mahsulot sifatini boshqarish xorij tajribasi va iqtisodiy ma’muriy yondashuvlar Javob: Har bir respublika o‘z mustaqilligiga ega bo‘lgandan sqng sifatni boshqarishning o‘z tizimini yangitdan yaratishga to‘g‘ri keladi. O’zbekistonda sifatni boshqarish ishlari uning huquqiy asoslarini yaratishdan boshlandi. «Standartlashtirish to‘g‘risida», «Metereologiya to‘g‘risida», «Mahsulot va xizmatlarni sertifikatsiyalash to‘g‘risida»gi qonunlarni qabul qilinishi bilan mahsulot sifatini boshqarish bo‘yicha ma’lum darajada ishlar amalga oshiridi. 2002 yil boshiga kelib O’zbekistonda 7ta standart ishlab chiqildi, 90ta rahbarlik hujjatlari, sertifikatsiyalash bo‘yicha 10ta taklif ishlab chiqarildi, zaruriy va ixtiyoriy sertifikatsiyalash ob’ektlari muttasil ko‘payib bormoqda. Barcha ishlab chiqariladigan mahsulotlarning 70% zaruriy sertifikatsiya qilingan. Sertifikatsiya tashkilotlari va akkreditlangan tajriba labaratoriyalarning soni qsib bormoqda. 2002 yil boshida ularning soni shunga muvofiq 90ta, 260tadan ko‘p bo‘lgan. Sifat talablariga mos kelshini baholash va tasdiqlash jarayonining turli xillari ishlatilmoqda: mahsulotni sifat belgisiga mos kelishligi, markirovkasi ixtiyoriy sertifikatsiya-lash, sifatni nazorat etishning xalqaro tizimi tavsiya etgan modifikatsiyalar ikki marta o‘zgartirildi (hozir ularda 10 sxema va 6ta modifikatsiya amal qiladi). O’zbekiston EAN sistemasida iste’mol tovarlarining asoslangan davlat standartlarining shtrixlangan kodini qabul qildi. Uning yordamida barcha turdagi mahsulotlarning 90% kodlangan (O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori. 21.09.2001). Buyumning shtrixli kodi tovarni barcha qoidalarga amal qilingan xolda, davlat standarti talablariga javob beradigan darajada ishlab chiqarilganligini qo‘rsatadi. U ishlab chiqaruvchilar va buyumlar haqida axborotlarga egadir. O’zbekistonning bozor iqtisodiyoti sharoitida sifatni boshqarishning kompleks vazifalarini bajaruvchi turli xil tashkilotlar yaratilgan va amal qilmoqda. Mahsulot sifatini boshqarishda barcha ishlarni amalga oshiruvchi eng katta tashkilot – standartlashtirish, metereologiya va sertifikatsiyalash O’zbekiston agentligi. O’zbekiston davlat standarti ixtiyorida turli xil tashkilotlar yaratilgan: standartlashtirish, meteriologiya, sertifikatsiyalash va mahsulot sifatini boshqarish sohasida ilmiy tadqiqot va kadrlarni tayyorlash institutlari, ko‘p xildagi labaratoriyalari bo‘lgan meteriologik xizmatlar tashkil etilgan. Korxonalarda mahsulot sifatini boshqarishning o‘z bo‘limlari yaratilgan: • Ishlab chiqarish texnologiyasi bo‘limi – texnologik jarayon-larni borishini, faoliyatini muvofiqlashtiradi. • Sifat menedjmenti bo‘limi – standartlarni ishlab chiqaruvchi bo‘limlar faoliyatini nazorat qiladi. • Texnologik nazorat bo‘limi – korxonaga kirib keladigan mate-riallar va butlovchi detallar, uzellar sifatini nazorat qiladi, ularni sinovdan o‘tkazadi. • Sifatni kafolati bo‘limi – tayyor mahsulot sifatini nazorati va ishlab chiqarishni barcha bosqichlarida nazoratni amalga oshiradi. • Nazoratni tugatish bo‘limi – tayyor mahsulotni tashqi qo‘rinishini nazorati, sinovdan o‘tkazish ishlarini bajaradi. • Bosh metereolog xizmati bo‘limi - qlchov asboblarini nazorati, klibrlash, sozlash (ta’mirlash). • Tajriba (sinov) - qlchov labaratoriyasi. Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotning nafliligi, uning xaridor iste’molini qondira olishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois bugungi kundagi bozor iqtisodiyoti ishlab chiqariladigan mahsulot va ko‘rsatiladigan xizmat uchun qat’iy sifat talablarini qo‘yadi. Shuningdek, mahsulot sifati uning raqobatbardoshlik darajasi yuqori bo‘lishi uchun ham xizmat qiluvchi asosiy ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi. Mahsulot sifatini oshirish korxonaning bozordagi mavqeyini oshirish bilan bir qatorda resurslarni tejash, jamiyat a’zolarining ijtimoiy, shaxsiy ehtiyojlarini to‘laroq qondirish uchun ham xizmat qiladi. Jamiyatda sifat muammosi hal qilinmas ekan, ijtimoiy ishlab chiqarish va aholining tovarlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirib bo‘lmaydi. Mahsulot sifati - bu mahsulotning har tomondan foydalanishga mukammal ekanligini belgilovchi xususiyatlar bo‘lib hisoblanadi. Mahsulot sifati - bu shu mahsulotdan ma’lum muddat foydalanish uchun uning yaroqlilik darajasi, mahsulotning xalq xo‘jaligi ehtiyojlarini, iste’molchilarning talab va didlarini qondirish qobiliyatidir1 . Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati ishlab chiqarishni tashkil etuvchi elementlar - ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqarish buyumlari va ishchi kuchi kabi ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanishga bevosita bogʻliq. Shu tufayli korxonada ishchi-xodimlarning malaka darajasini oshirish, ularni moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish tizimini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday korxonaning asosiy maqsadi mahsulot sifatini doimiy yaxshilab borishga intilish bo‘lib hisoblanadi. Bu vazifa ijobiy hal bo‘lishi uchun sifat tizimi boshqaruviga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Korxona rahbariyati ishlab chiqarish jarayonlarining tizimli ketma-ketligini nazorat qilib turish mahsulot sifatini oshirish bir qatorda ishlab chiqarish natijaviyligiga ham o‘z ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi. Jahonning yetakchi mamlakatlaridan biri bo‘lib hisoblangan AQSh tajribasi shuni ko‘rsatadiki, mahsulot sifatini samarali boshqarishga, avvalo, sifat tizimini rejalashtirish bilan erishiladi. Sifat tizimini rejalashtirish va uni bajarish jarayoni xavf va imkoniyatlar darajasini aniqlash, jarayonning hisobot natijalariga muvofiqligini tekshirish-monitoringni amalga oshirish, nuqsonlarni aniqlash va zaruriy chora tadbirlar ko‘rish orqali mahsulot sifatini oshib borish imkoniyatini beradi. Sifatni boshqarishning zamonaviy konsepsiyasi XX asr ikkinchi yarmida E.Deming PDCA sifat tizimini doimiy takomillashtirish siklida, “Sifat, unumdorlik va raqobatbardoshlik” va “Inqirozdan chiqish” kabi kitoblarida o‘z aksini topgan. Bu monografiyalarda “14 qoida” nomi bilan tanilgan Demingning falsafasi oʻrin olgan boʻlib, ular umumiy sifat (Total Quality)ning asosini tashkil qilgan2 . Mahsulot sifati masalalarini hal qilishda Yevropa mamlakatlarining ham alohida yondashuvi mavjud bo‘lib, u sifatni boshqarish va tasdiqlash bilan bog‘liq ishlarning huquqiy asosi mavjudligi, korxona rahbariyatining sifatni boshqarish tizimiga qiziqishini orttirish, mahsulot sifatini oshirishda ham jamoa ishtirokni ta’minlash va istiqbolli strategic dasturlarni qabul qilish kabi xususiyatlarni o‘z ichiga oladi. 3. Jahon ishchi kuchi bozorining rivojlanish bosqichlari. Javob: Bugungi kunga qadar iqtisodiyot nazariyasida jahon ishchi kuchi bozorining rivojlanishini tadqiq etishga qaratilgan bir nechta nazariy va uslubiy yondashuvlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning har biri jahon miqyosidagi iqtisodiy taraqqiyot davrlarining ma’lum bir bosqichiga to‘g‘ri keladi. Ushbu nazariyalarning eng mashhurlaridan biri – bandlikning klassik nazariyasi bo‘lib, u aholining to‘liq bandligini mavjud bozordagi raqobat mavjudligining zaruriy sharti sifatida belgilaydi, bu esa yalpi talabning yalpi taklifga mos kelishiga asoslanadi. Bandlik klassik nazariyasining asosiy tamoyillari tashqi bozor aralashuvi natijasida muvozanatdan chiqib ketishi mumkin bo‘lgan erkin bozor faoliyati mexanizmini takomillashtirish bo‘yicha yondashuvga asoslangan. Ushbu nazariya tarafdorlari bozor mexanizmini ishlab chiqarishni tiklaydigan hamda daromadlar va xarajatlar balansini ta’minlaydigan, o‘z-o‘zini tartibga soluvchi mexanizm sifatida talqin qilishgan49 . Bandlik nazariyasining yangi konsepsiyasini J.M.Keyns o‘zining 1936 yilda nashr etgan “Bandlik, foizlar va pulning umumiy nazariyasi” nomli fundamental asarida e’lon qildi. Unda bandlik nazariyasiga yangi konseptual yondashuv ko‘rsatilgan bo‘lib, J.Keyns bandlikni tartibga solish mexanizmi bozor iqtisodiyotiga xos emasligini asoslagan holda klassik nazariyani butunlay rad etadi va iqtisodiyotning muvozanatliligiga davlatning tartibga soluvchi roli orqali erishilishini asoslab beradi. XX asrning ikkinchi yarmida Keynsning bandlik modeli sanoatlashgan jamiyat modeli bilan almashtirildi. Uning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi. 1. Iqtisodiyotning barcha sohalarida ustun bo‘lgan sanoat texnologik ukladi shakllandi. 2. Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarida bandlik nisbati o‘zgardi: qishloq xo‘jaligida band bo‘lganlarning ulushi pasaydi, sanoat tarmoqlari va xizmatlar sohasida bandlik ulushi ortdi. 3. Shaharlar va shahar aholisining jadal rivojlanishi yuz berdi. 4. Jahon miqyosida bandlikning sifat jihatlarini belgilab beruvchi umumiy savodlilik darajasi va milliy ta’lim tizimlarining rivojlanishiga alohida ahamiyat berila boshlandi. 5. Aholi iste’moli darajasi sezilarli darajada oshdi. 6. Umumiy inson xarajatlari tarkibida mehnat vaqti qiymati nisbatan qisqardi. 7. Jamiyat rivojlanishidagi demografik ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi, jumladan, tug‘ilish va o‘lim darajasining pasayishi, umr ko‘rish davomiyligining o‘sishi bilan bog‘liq o‘zgarishlar kuzatildi. Taraqqiyot qonuniyatlariga asosan, XX asrning ikkinchi yarmi oxirida sanoatlashgan jamiyat modeli postindustrial modelga aylana boshladi. Modellarning o‘zgarishi ko‘p jihatdan mehnat unumdorligining o‘sishi va moddiy ishlab chiqarish sohasidagi talab dinamikasining harakatlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan bandlik jarayonidagi tarkibiy o‘zgarishlar bilan belgilanadi. Ushbu o‘zgarishlarning asosiy xususiyatlaridan biri – moddiy ishlab chiqarish darajasi o‘sishi bilan sanoatda band bo‘lganlar ulushining kamayishidir. Shunday qilib, rivojlangan mamlakatlarda sanoat ishlab chiqarishi va unda ishlaydigan ishchilar ulushining pasayishi bir vaqtning o‘zida uning umumiy hajmining oshishi bilan ro‘y beradi. Aytish joizki, Keynsning ushbu yondashuvi yangi bilimlarga asoslangan iqtisodiyot sharoitida yanada takomillashgan holda o‘z isbotini topmoqda. Iqtisodiy adabiyotlarda xizmat ko‘rsatish sohasining jadal rivojlanishi ushbu sohadagi bandlik jarayonining muhim sharti sifatida qaraladi. M.Porterning fikricha, bandlik jarayonidagi bunday o‘zgarishlar bir qator omillar – xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojning o‘sishi va uning o‘zgarishi, ya’ni ishlab chiqarishga xizmat qiladigan aniq funksiyalarni muayyan korxonadan tashqarida bo‘lgan hamkorlarga topshirishga bog‘liq. M.Porterning hisob-kitoblariga ko‘ra, jalb qilingan xizmatlarning yakuniy mahsulot yoki xizmatga qo‘shilgan qiymatdagi ulushi 80% gacha bo‘lgan qismini tashkil qiladi. O‘tgan asrning 80-yillaridan boshlab, dunyoda mehnat turlari asosiy ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish bo‘yicha farqlana boshlandi. Ushbu sohada malakali ishchi kuchiga talabning o‘sishiga olib keladigan, mustaqil biznes turi sifatida ajralib chiqadigan yuqori texnologiyali xizmatlarning roli ortib bordi. Bir qator iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, 90-yillarning oxirida xizmat ko‘rsatish sohasining rivojlanishiga ehtiyojlarning tortilishi qonuni, intellektual resurslar miqdorining o‘sishi va inson kapitali sifatining o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda yuzaga keluvchi iqtisodiy rivojlanishning uzoq muddatli omillari ta’sir ko‘rsatdi. Jahon iqtisodiyotida aholi bandligini shakllantirishning zaruriy sharti bu – yuqori darajada rivojlangan moddiy ishlab chiqarishdir, chunki aynan shu shartga asoslangan holda ishchilarni xizmatlar sohasida qayta taqsimlash uchun shart- sharoitlar yuzaga keladi. Bu tendensiyaga birinchi bo‘lib A.Toffler o‘tgan asrning 60-yillari o‘rtalarida e’tibor qaratgan bo‘lib, uning tadqiqotlarida mehnat shakllari sarfidagi asosiy o‘zgarish sifatida rivojlangan mamlakatlar aholisi faoliyatida jismoniy mehnat 50% dan ko‘proq pasayishni boshlaganligi aniqlangan. Xizmat ko‘rsatish sohasida bandlikni rivojlantirish uchun zarur sharoitlarni yaratadigan ushbu omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Ilmiy va texnikaviy taraqqiyotning tarkibiy ehtiyojlari. Ushbu ehtiyojlar ta’sirida transport, moliyaviy, telekommunikatsiya xizmat lari iqtisodiyotning zamonaviy infratuzilmasi asosini tashkil etadi va shu bilan birga, tarmoqlararo munosabatlar tizimini shakllantirish orqali boshqa sohalarda yangi ish o‘rinlarini yaratishni rag‘batlantiradi. 2. Aholi turmush darajasi dinamikasi. Bu omilni yetarli darajada e’tiborga olinsa, uning mazmun-mohiyatiga ko‘proq daromadga ega bo‘lgan aholi qo‘shimcha xizmatlarga ko‘proq pul sarflashi nazarda tutilgan. 3. Jamiyatda iste’molchi psihologiyasining o‘zgarishi. Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida iste’mol madaniyatida o‘zgarishlar yuz berdi. Shuningdek, aholi daromadlari darajasi qayta baholanmoqda, bu, bir tomondan, ortib borayotgan daromadlar ta’siri va uning ishchi kuchi bozoriga ta’sirida aks etadi, ikkinchi tomondan, o‘zlarining shaxsiy maishiy faoliyatini yollanma ishchilar bilan almashtiradigan yangi xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojning kengayishiga olib keladi. Xizmat ko‘rsatish sohasining kengayishi quyidagilarda namoyon bo‘luvchi ishchilarga bo‘lgan talabni ta’minlaydi: 1. Ishlab chiqarishning tobora murakkablashib borishi va kundalik hayot uchun ishlab chiqarishning o‘sishi ushbu mahsulotni iste’molchiga yetkazish bilan bog‘liq mehnat xarajatlari oshishi bilan birga yuzaga keladi. 2. Ta’limga bo‘lgan ehtiyojning ortishi bevosita yangi talablarga muvofiq xodimlarni shakllantirish jarayoniga ta’sir qiladi. 3. Daromadlarning o‘sishi bilan aholining o‘z salomatligiga munosabati o‘zgaradi, bu esa inson kapitalini shakllantirish omiliga aylanadi. Buning natijasida sog‘liqni saqlash va tibbiy xizmatni rivojlantirish jarayoni tez sur’atlarda kengayib boradi. 4. Hayot sifatining sezilarli yaxshilanishi rivojlangan mamlakat larda umr ko‘rish davomiyligining oshishiga olib keldi, bu esa ijtimoiy xizmatlarning, xususan, qariyalarga xizmatlarning keng spektrini rivojlantirish, sog‘lomlashtirish markazlarini yaratish, dam olish xizmatlarini rivojlantirish kabi sohalarda ish hajmining ortishini rag‘batlantiradi. 5. Ish bilan band ayollar sonining o‘sishi. Murakkablik nuqtai nazaridan, xizmat ko‘rsatish sohasida ko‘pchilik ayollar, shu jumladan, maxsus ma’lumotga ega bo‘lmaganlar va uy bekalarining band bo‘lishi uchun imkoniyatlar kengaydi. 6. Shaharlashuv darajasining ortishi. Ushbu sharoit shaharlarda yashash bilan bog‘liq bo‘lgan yangi xizmat turlarini, jumladan, hayot xavfsizligini ta’minlash va boshqa maishiy xizmat turlarining rivojlanishini ta’minlaydi. 4. Keys. Biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi natijasida ilgarigi kriminal, tashkiliy jinoiy guruhlar savdo sohasidan pul-kredit munosabatlari sohasiga o‘ta boshladilar. Soxta to‘lov hujjatlari, soxta bank kafolatlaridan foydalanish orqali pul mablag‘larini o‘g‘irlash ommaviy tus oldi. Shuningdek, imtiyozli kreditlarni noqonuniy olish va maqsadsiz ishlatish, kapitalning xufyona iqtisodiyotga, xorijiy banklarga nazoratsiz oqib o‘tishi, kriminal pullarning legallashtirilishi, shuningdek, moliyaviy hujjatlar o‘tishini tezlashtirish, naqd pul va kreditlar berish bilan bog‘liq poraxo‘rlik holatlari o‘tish davrida yanada kengaydi. Ayrim tovlamachilarning jinoiy yo‘l bilan topilgan pullari xorijiy valyutalarni katta miqdorda sotib olishlari natijasida milliy valyutalarning ayriboshlash kurslari o‘zgarilib ketishiga olib keldi. Savollar: 1. Tovlamachilik, jinoiy harakatlarga sabab bo‘luvchi tashkiliy-xo‘jalik omillari va shart-sharoitlari yuzaga keltiruvchi omillarni ko‘rsating. 2. Tijorat banklarining axborot tizimiga kirib, pul mablag‘larini noqonuniy tarzda maxsus hisob raqamlariga ko‘chirish qanaqa salbiy ta’sirlarga sabab bo‘ladi? Javob: 1. Qonuniy ravishda qayd etilgan huquqlarga ega bo‘lgan almashuvning yuqori darajadagi transaksiya xarajatlari hamma vaqt ham eng samarali mulkdorlarga mulkchilikning zarur huquqlariga egalik qilish imkonini bermaydi. Bu hol almashuv umuman sodir bo‘lmayotganligi va iqtisodiy agentlar mulkchilik tarkibi nooptimalligicha qolishiga rozi bo‘lganligini anglatmaydi. Aksincha, iqtisodiy agentlarning muqobil qarorni izlashi mulkchilik huquqlarini tafsirlash va ular bilan xufiyona, ya'ni davlatning ishtirokisiz, almashishni tashkil qilishga urinishi ko‘rinishida amalga oshiriladi. Xufiyonalik – shaxslarning kundalik faoliyatni tashkil qilishda mavjud huquq (qonun) normalaridan foydalanishdan bo‘yin tovlash va yozilmagan huquqqa, ya'ni an'ana va urf-odatlarda qayd etilgan normalar hamda mulkchilik huquqlarini almashish va himoyalash yuzasidan kelib chiqqan nizolarni hal etishning huquq doirasidan chetga chiquvchi mexanizmlariga murojaat etishidan iborat. Mulkchilik huquqlarini dastlabki tafsirlash jarayonida davlat uni eng samarali mulkdorlarga bera olmaydigan, huquqlar bilan almashish esa yuqori transaksiya xarajatlari tufayli mumkin bo‘lmagan, ta'qiqlanadigan darajadagi tang vaziyatdan chiqish yo‘li xuddi shu tariqa topiladi. Mulkchilik huquqlarining oshkora va xufiyona tizimlari amalga oshirilishiga ko‘plab misollar mavjud. Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotida, qonunda mustahkamlangan «mulkchilikning umumxalq xususiyati»ga qaramay, asosiy huquqlar ham partiyaviy, ham ma'muriy (vazirliklar, yuqori tashkilotlar) buyurokratiya qo‘lida edi. Tegishlicha savdolar va bitimlar shaklini hosil qilgan nizolarni hal etishning muqobil mexanizmlari ham mavjud edi, bunda almashuv predmeti sifatida nafaqat tovar va xizmatlar, balki «jamiyatdagi mavqe, hokimiyat va bo‘ysunish, qonunlar va ularni buzish huquqi» va hatto ishlab chiqarish davlat rejalari ham ishtirok etgan. Perulik olim Ernando de Soto tadqiqotlarida Lotin Amerikasi mamlakatlari misolida xufiyona iqtisodiyot masalalari jiddiy tahlil etilgan. Ularda davlat sud-huquq tizimi va u himoya qiladigan mulkchilik huquqlari almashuvlarning faqat kichik bir qismi mexanizmini shakllantiradi. Ularda – chakana savdo, jamoat transporti, qurilish kabi iqtisodiyotning bir qator sektorlari faoliyati mulkchilik huquqlarining xufiyona tizimiga asoslanadi. Masalan, Peru poytaxti Lima shahrida yangi ko‘p qavatli turarjoy binosini qurish meriyadan ruxsat olishdan emas, balki birinchilik tamoyili bo‘yicha qurilish uchun maydonni egallab olishdan boshlanadi. Shu tariqa mulkchilik huquqlarining o‘rnatilishi xufiyona qayd etilgan mulkchilik huquqi darajasi bilan emas, balki ijtimoiy sanksiyalar va oddiy huquq bilan himoyalanadi. Iqtisodiy faoliyatni xufiyona amalga oshirish, birinchi navbatda, qonun doirasidagi harakat bilan, ya'ni yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog‘liq. Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, ta'kidlash lozimki, bunda asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoyalash xarajatlari va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni «qonunga bo‘ysunish bahosi», deya ta'riflaydi. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro‘yxatga olish, lisenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo‘lish va boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari); - qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog‘liq xarajatlar (soliqlarni to‘lash; mehnat munosabatlari sohasida qonun talablarini bajarish (ish kunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini to‘lash). Ta'kidlash joizki, qonunga bo‘ysunish bahosi nafaqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlar, balki biron-bir tadbirni bajarish uchun vaqt sarflarini ham o‘z ichiga oladi. Bunda uning aynan ushbu tarkibiy qismi qator holatlarda juda katta bo‘ladi. Masalan, Lima shahrida uy-joyni qurish uchun ruxsat olish tadbiri taxminan 4 yilu 1 oy, mayda ulgurji bozorini tashkil qilish uchun ruxsat olish 17 yil, kichik do‘konni ochish uchun ruxsat olish 43 kun vaqtni olgan. 2. Tijorat banklarining axborot tizimiga kirib, pul mablag‘larini noqonuniy tarzda maxsus hisob raqamlariga ko‘chirish natijasida tovlamachilarning jinoiy yo‘l bilan topilgan pullari xorijiy valyutalarni katta miqdorda sotib olishlari natijasida milliy valyutalarning ayriboshlash kurslari o‘zgarilib ketishiga olib keldi. Xalqaro savdo va kapitalning mamlakatlararo harakati asosida jahon iqtisodiyotining milliy iqtisodiyotga ta’sirining intensivlashuvi Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning zarurligi va shakllari Korxonalarda mahsulot sifatini boshqarish xorij tajribasi va iqtisodiy ma’muriy yondashuvlar Jahon ishchi kuchi bozorining rivojlanish bosqichlari 1. Xalqaro savdo va kapitalning mamlakatlararo harakati asosida jahon iqtisodiyotining milliy iqtisodiyotga ta’sirining intensivlashuvi Jahon iqtisodiyotining globallashuvi nafaqat alohida davlatlar, balki jahon iqtisod fani uchun ham jiddiy savollarni tug‘dirmoqda. Ushbu jarayonning ko'p jihatlari hali ham tushunilmagan. Globallashuv jarayonida kichikroq elementning rolini kamaytirish va ular asosida yangi integratsiya birlashmalarini shakllantirish bilan birga yirik davlatlarning tarqoqlanishi boshlandi. Bundan tashqari, integratsiya jarayonining nazariyasi va mexanizmi aniq emas. Moliyaviy globallashuv fenomeni uchun ham nazariy asos yo'q. Oxirgi yillardagi hodisa va jarayonlar bilan bir qatorda suverenitet, milliy iqtisodiy makon, milliy takror ishlab chiqarish jarayoni, mulk, kapital va boshqalar kabi umumiy, asosiy tushunchalarni ham tushunish zarurati paydo bo‘ldi. Umuman olganda, globallashuv jarayonini transmilliylashuv va mintaqaviylashuv jarayonlari orqali, ya’ni mikro va makro darajada kuzatish mumkin. Birinchisi, bir vaqtlar milliy muhitdan yoki xalqaro qo'shilish va qo'shilishlar natijasida paydo bo'lgan transmilliy tuzilmalarning shakllanishini anglatadi. Shunday qilib, takror ishlab chiqarish zanjiri bir xil texnologik va boshqaruv tuzilmasi doirasida vertikal ravishda kengayib bormoqda. Ikkinchi jarayon esa, aksincha, takror ishlab chiqarish chegaralarini milliy texnologik doiradan tashqariga olib chiqadi va bir necha iqtisodiy komplekslar asosida yangi takror ishlab chiqarish konturini shakllantiradi. Kapitalning xalqaro harakati (kapitalning transchegaraviy harakati, kapitalning eksporti va importi, kapitalning eksporti va importi, kapitalning chiqib ketishi va kirib kelishi) kapitalning chet elga investitsiya qilish va undan keyingi faoliyatidir. Shakllar Chet elga eksport qilinadigan ssuda kapitali asosan ssudalar, kreditlar va ssudalar, shuningdek, bank depozitlari (shuningdek, investorning mamlakatdagi xorijiy valyutadagi bank depozitlari) bilan ifodalanadi. Kredit kapitali, shuningdek, xorijiy davlatlarga bevosita va xalqaro tashkilotlar orqali yordam ko'rsatishni o'z ichiga oladi. Kredit kapitalining xilma-xilligi tufayli statistika uni boshqa investitsiyalar deb ataydi. Shuni ta'kidlab o'tamizki, xalqaro kapital harakatining bu shakli ko'p hollarda eksport qilingan kapitalning vatanga qaytishi va retsipient mamlakat uchun tashqi qarzga olib keladi. Portfel investitsiyalari - bu xorijiy qimmatli qog'ozlarga investitsiyalar va bundan tashqari, xorijiy investorga investitsiya ob'ektini boshqarishda ishtirok etish imkoniyatini bermaydigan investitsiyalar. Ushbu shakl obligatsiyalar, veksellar va boshqa qarz qimmatli qog'ozlari, shuningdek, yagona aksiyalar (aktsiyalar) yoki ularning kichik paketlari bilan ifodalanadi. Statistik ma'lumotlar moliyaviy derivativlarni (moliyaviy derivativlarni) xalqaro kapital harakatining alohida shakli sifatida ajratib turadi, ular ilgari chiqarilgan qimmatli qog'ozlar va shartnoma majburiyatlaridan hosilaviy qimmatli qog'ozlar bo'lib, shuningdek kompaniya xodimlari uchun ushbu kompaniyalarning aktsiyalari shaklida bonuslar olish imkoniyatlarini o'z ichiga oladi. Ikki marta hisobga olishni oldini olish uchun moliyaviy derivativlar xalqaro kapital oqimlari statistikasida portfel investitsiyalariga qarama-qarshi belgi bilan paydo bo'ladi. Statistikaga investorga investitsiya ob'ekti ustidan boshqaruv nazoratida ishtirok etish imkonini beruvchi to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar kiradi (qoida tariqasida, buning uchun ustav kapitalining yoki aktsiyalarining kamida 10 foizi kerak bo'ladi). Bu investitsiyalar kapital qo‘yilma mamlakatida uzoq vaqt, agar abadiy bo‘lmasa, saqlanib qoladi va u uchun tashqi qarz hosil qilmaydi, xorijiy TMK esa ularga xorijiy davlatda sho‘ba firmalar tuzishga imkon beradi va ko‘pincha shu asosda ishlab chiqarish zanjirlarini barpo etadi (qarang. 9-bob). Ba'zan davlat zahiralari va birinchi navbatda, rasmiy oltin-valyuta zaxiralari (35.3-band) xalqaro kapital harakatining alohida shakli sifatida ajralib turadi, chunki ular asosan valyuta zaxiralaridan iborat. Uning bir qismi xorijiy valyutadagi depozitlarga, lekin asosiy qismi, qoida tariqasida, ishonchli xorijiy qimmatli qog‘ozlarga (asosan, AQSH davlat obligatsiyalari va boshqa rivojlangan yetakchi mamlakatlar) investitsiya qilinadi. Aslida, lekin kapitalning xalqaro harakati statistikasida emas, balki xalqaro yordam kabi bir shakl ham mavjud. U imtiyozli kreditlar, tekin ssudalar, tovar va xizmatlar koʻrinishidagi kapital yordami va asosan davlat liniyasi orqali koʻrsatiladi (31-bobga qarang). Bundan tashqari, kapitalning ham qonuniy, ham noqonuniy shaklda eksport qilinishini hisobga olish kerak (butun dunyoda ro'yxatga olingan kapital eksporti statistikada uning importidan kamroq bo'lishining asosiy sababi - 30.2-jadvalga qarang). Kapitalni noqonuniy olib chiqib ketish ushbu kapital kelib chiqqan mamlakatlar qonunlarini buzgan holda amalga oshiriladi. Shunday qilib, Rossiyadan kapital eksporti asosan bir kunlik firmalar orqali amalga oshiriladi.(ya'ni, bir yoki bir nechta bitimlar uchun nomzodlar orqali ro'yxatdan o'tgan). Tovar va xizmatlar eksportidan tushgan tushumni mamlakatga majburiy qaytarish bo‘yicha mamlakatimizda va dunyoning aksariyat davlatlarida amalda bo‘lgan talablar ham tez-tez buziladi (yana bir kunlik firmalar tomonidan) va bu tushum xorijda qolib, aslida aylanib qoladi. kapital eksportiga. Bundan tashqari, kapital naqd pul ko'rinishida uyda hech qanday ro'yxatdan o'tmasdan olib chiqiladi. Nihoyat, kapitalni noqonuniy olib chiqib ketish transfer narxlari orqali amalga oshiriladi, bunda eksport tovarlari tannarxi kam baholansa va ularni sotishdan tushgan tushumning bir qismi chet elda qoldirilishi mumkin. Kapitalning noqonuniy eksporti davlatlarning kapital eksportining juda katta qismini tashkil qiladi Kapitalning noqonuniy eksporti ko'pincha "kapitalning chetga surilishi" deb ataladi .Ammo bu ushbu atamaning tor ma'nosi va uning keng ta'rifi kapitalni eksport qiluvchi mamlakatning o'zida qo'llanilishi uning yalpi ichki mahsulotini oshirishi mumkin bo'lgan noqonuniy va qonuniy kapital eksportini ham qamrab oladi 2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning zarurligi va shakllari Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - bu davlatning maxsus iqtisodiy harakatlarining ma'lum bir tizimi bo'lib, buning natijasida u ijtimoiy-iqtisodiy ijtimoiy rivojlanishga ta'sir qiladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish turli xil muammolarni hal qilishga qaratilgan edi, masalan, iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish, bandlikni tartibga solish va boshqa tuzilmadagi rivojlanishni rag'batlantirish, eksportni qo'llab-quvvatlash. uning o'ziga xos tizimlari va ko'lami ma'lum bir mamlakatdagi va ma'lum bir davrdagi iqtisodiy muammolarning o'ziga xos xususiyati bilan belgilanadi . Bozor mexanizmining ayrim sharoitida - bu maxsus huquqlarga ega bo'lgan davlat institutlari tomonidan amalga oshiriladigan, ularning maqsadi ijtimoiy-iqtisodiy tizimni barqarorlashtirish va moslashtirishdan iborat bo'lgan tipik xarakterdagi qonunchilik choralari tizimi. Bozor mexanizmining rivojlanish darajasiga ko'ra, ijtimoiy-iqtisodiy muammolar yuzaga keladi va yanada keskinlashib boradi, bu esa xususiy mulk tufayli aniq echim topishga to'liq imkon bermaydi. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi uzoq tarixga ega. Ushbu aralashuvning mohiyati uning ob'ektiv zaruratida, shuningdek, ta'sir ko'lamining o'zgarishi davlat iqtisodiyoti faoliyatining darajasi va o'ziga xos xususiyatlariga va uni shakllantirish bosqichiga bog'liqdir Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullari • ma'muriy usul: faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash, eksport va import kvotalari, ish o'rinlari kvotalari, narxlarni muzlatish va boshqalarni qo'llash; • huquqiy usul: norma va qoidalar tizimini o'rnatuvchi fuqarolik va xo'jalik qonunchiligi; • to'g'ridan-to'g'ri usul: tekin va imtiyozli subsidiyalar, subvensiyalar , subsidiyalar , qo'shimcha to'lovlar, soliq imtiyozlari , imtiyozli kreditlar va davlat kafolatlari ; • bilvosita usul: pul-kredit siyosati, soliq siyosati, ijtimoiy siyosat, valyuta siyosati, bojxona tarif siyosati. Davlat tomonidan tartibga solish shakllari • Davlat maqsadli dasturlari (ijtimoiy); • bashorat qilish; • Modellashtirish holatlari. Davlat tomonidan tartibga solish faoliyatning texnik jihatlariga ham taalluqlidir. Bu "texnik reglament" deb ataladi. Bu tartibga solish umumiy “markazlashgan mexanizmlar”ga ega, ular ham iqtisodiy tartibga solishga xosdir. 3. Korxonalarda mahsulot sifatini boshqarish xorij tajribasi va iqtisodiy ma’muriy yondashuvlar Barcha sanoati rivojlangan mamlakatlarda mahsulot va xizmatlar sifatini boshqarish umumiy ilmiy tamoyillarga asoslanadi, ular ISO 9000 xalqaro standartlarida bayon etilgan.Ammo har bir mamlakatning ilmiy va ishlab chiqarish salohiyatini, sanoat ishlab chiqarishini, demografik rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari bor. asoslar va boshqa bir qator omillar. Shuning uchun AQSH, Yaponiya va Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida sifat kafolati tushunchalari oʻziga xos xususiyatlarga ega. Amerikaning sifat menejmentiga yondashuvi nazariy ishlanmalarga asoslanadi E. Deming, F. Krosbi va boshqa bir qator olimlar. Amerika mahsulot sifatini ta'minlash konsepsiyasi quyidagilarni o'z ichiga oladi: • • korxona rahbariyati hamda mahalliy va ma'muriy hokimiyat organlari tomonidan mahsulot sifatini qat'iy nazorat qilish; • • sifat muammolarini tovarlar, firmalar va butun mamlakat raqobatbardoshligi bilan bog'lash; • • ta'lim, fan, axborot bilan ta'minlash va kadrlarni rivojlantirish sohasidagi sifatli dasturlarni byudjetdan moliyalashtirishning yuqori darajasi; • • mahsulot sifatini rejalashtirish va boshqarishda iqtisodiy va matematik usullardan foydalanish; • • sifat menejmenti tizimini doimiy takomillashtirish. Amerika sanoati boshqaruvning barcha darajalarida mahsulot sifati uchun shaxsiy javobgarlik bilan tavsiflanadi. Yirik korxonalarda keng vakolatlarga ega bo‘lgan bosh direktorning sifat bo‘yicha o‘rinbosari lavozimi mavjud. Sifatni boshqarishning iqtisodiy va matematik usullarining ta'siri ishda kamchiliklarga yo'l qo'ygan xodimlarga jarima solish orqali amalga oshiriladi, ularning miqdori iqtisodiy hisob-kitoblar asosida oldindan belgilanadi va kamchiliklarni moddiy rag'batlantirish tizimi. bepul ish. Amerika yondashuvidan farqli o'laroq, Yaponiyada sifat uchun jamoaviy javobgarlik keng tarqalgan. Yapon jamiyatida umrbod ishga qabul qilinganda, tashkilot ikkinchi oila sifatida qabul qilinadi. Korxonalarda xodimlarning birgalikdagi oilaviy ta'tillari keng tarqalgan bo'lib, ular davomida ishlab chiqarish masalalari bo'yicha ma'lumotlar almashiladi. Ish joyida turmush qurish nafaqat xodim uchun, balki uning butun oilasi uchun sharmandalik bo'lib, bo'linma xodimlariga qorong'u nuqta tushadi. Shuning uchun har bir xodim har qanday yo'l bilan nikohdan qochishga intiladi. Shunday qilib, Yaponiya jamiyatida mahsulot sifatini ta'minlashning asosini axloqiy omillar tashkil etadi. Yaponiya korxonalarida sifatning doimiy ravishda yaxshilanishi 1962 yilda Yaponiyada paydo bo'lgan sifat to'garaklarining ishi bilan bog'liq. Bu to‘garaklarning asosiy maqsadi xodimlarning ijodiy salohiyatini faollashtirishdan iborat. Sifat to‘garaklari ixtiyoriy asosda tuziladi. Sifat to'garaklarining yig'ilishlari muntazam ravishda bo'lib o'tadi va ular ishlamaydigan vaqtda ham, ish vaqtida ham o'tkazilishi mumkin. Sifat to‘garaklarining shiori: “Har daqiqa sifat haqida o‘ylang, sifat korxona taqdirini belgilaydi”. Sifat doiralari Yaponiya olimlar va muhandislar ittifoqi tomonidan ro'yxatga olingan. Sifat menejmenti o'rtasidagi tub farq shundaki, Yaponiya sanoatida asosiy e'tibor jarayonlar sifatini nazorat qilish va mahsulot nuqsonlarining oldini olishga qaratilgan. Yaponiyada ishlab chiqarish texnologiyasi sifatini nazorat qilish mahsulot sifatini nazorat qilishda ustunlik qiladi. Sifatni ta'minlash muammosiga bunday yondashuvning natijasi, masalan, avtomobilsozlik sanoatida Har bir moliyaviy yil boshida yapon firmalari paydo bo'ladigan sifat muammolarini tahlil qiladi, ular asosida yuqori rahbariyat ularni hal qilish bo'yicha uzoq muddatli rejalarni tuzadi. Keyinchalik bu rejalar birlik darajasida qisqa muddatli rejalarni ishlab chiqishda batafsil tavsiflanadi. Bo'limlarda va sifat to'garaklarida xodimlar tomonidan muhokama qilingandan so'ng kompaniyaning mahsulot sifatini oshirish rejasining yakuniy varianti tuziladi, u kompaniya rahbariyati tomonidan tasdiqlanadi. Doimiy sifatni yaxshilash odatiy yaponcha fikrlash tarzini aks ettiradi, ya'ni status-kvoni bosqichma-bosqich yaxshilashga intilish. Yaponlar bu turdagi takomillashtirishni KAIZEN, asosiy jarayonlarni esa KAIRYO deb atashadi. Yevropa mamlakatlarida sifat menejmenti milliy standartlar va mahsulotlarni sertifikatlashdan foydalanishga asoslanadi. Raqobatbardosh mahsulotlar EN 45 000 seriyali Evropa standartlari asosida mustaqil tashkilot tomonidan sertifikatlangan bo'lishi kerak.Yevropada mahsulotlarning yuqori sifatini ta'minlash uchun ular ISO 9000 seriyali standartlari - EN 29 000 seriyasining analogidan foydalanadilar, bunda mahsulot sifatini yaxshilashga etarlicha e'tibor berilmaydi. tashkilot boshqaruvining past darajasidan dalolat beradi. Yirik firmalarda mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan, nuqsonsiz ishlab chiqarishga qaratilgan maqsadli dasturlar ishlab chiqilmoqda. Masalan, Volkswagen kompaniyasi 28 ta dastur ishlab chiqdi, ularda statistik nazoratning zamonaviy usullari va vositalarini joriy etish, xodimlarni o'qitish, korporativ sifat standartlarini yaratish va ishlab chiqarishni tashkil etish. Statistik nazorat nuqsonsiz ishlab chiqarish uchun sharoit yaratishga qaratilgan. Evropada mahsulotlar sifatini, ularni ishlab chiqarish shartlarini, sifatni baholash usullari va vositalarini sertifikatlash vakolatiga ega bo'lgan tashkilotlar tarmog'i yaratilgan. Muayyan hududda akkreditatsiya qilingan tashkilot tomonidan berilgan sertifikat akkreditatsiya hududida ma'lum muddatga (ikki yildan besh yilgacha) amal qiladi. Bu bir nechta yoki bitta Evropa davlatining hududi, alohida mintaqa yoki shahar hududi bo'lishi mumkin. Tashkilotlarning o'z mahsulotlarini sertifikatlashdan manfaatdorligi sertifikatlangan mahsulotlarning narxi sertifikatlanmagan mahsulotlarga nisbatan 20-30% yuqori bo'lishi bilan bog'liq, ammo xaridorlar tasdiqlangan, ishonchli sertifikatlangan mahsulotlarni sotib olishni afzal ko'radilar. 4. Jahon ishchi kuchi bozorining rivojlanish bosqichlari Ma’lumki, jahon mehnat bozoridagi vaziyat boshqa barcha bozorlar kabi talab va taklif asosida aniqlanadi hamda bir qator omillar bilan belgilanadi. Bu omillar shartli ravishda iqtisodiy, demografik, siyosiy omillarga bo‘linib, ular o‘zaro bog‘langan. Bular orasida iqtisodiy omillar eng muhim sanaladi, chunki qolgan barcha omillar pirovardida iqtisodiy muammolarga aylanadi yoki iqtisodiy oqibatlarga olib keladi. Chunonchi, mamlakatlardagi ishchi o‘rinlariga nisbatan aholining tez sur’atlar bilan o‘sishi. Iqtisodiy omillar deganda, har bir davlat iqtisodiy tizimining mustahkamligini, uning o‘sish darajasi va rivojlanish ko‘lami tushuniladi. Dunyoning turli mintaqalarida iqtisodiy imkoniyatlar, mehnat sharoitlari va ish haqi o‘rtasida yuzaga kelgan sezilarli farq ishchi kuchini mamlakatlararo ko‘chib yurishiga sabab bo‘luvchi muhim omil hisoblanadi. Masalan, AQSh va Meksikadagi daromadlarning taxminan 10 baravarga farq qilishi meksikalik ishchilarni AQShga ish qidirib ko‘chib o‘tishlarining asosiy sababidir. 80-yillarning boshida Evropa Hamjamiyati mamlakatlarida aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yalpi ichki mahsulot hajmi Hamjamiyatga a’zo bo‘lmagan mamlakatlarnikidan 4,7 marta ortiq bo‘lgan. Shunday qilib, Er yuzida boy va rivojlanmagan mamlakatlarning mavjudligi xalqaro mehnat bozori amal qilishini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Jahon mehnat bozorining ahvoli u yoki bu davlatlarning iqtisodiy rivojlanish sur’atlari o‘zgarishiga bog‘liq bo‘ladi. Jumladan, bunday bog‘liqlik davriy pasayishlar va ko‘tarilishlar paytida, jahon bozorida ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklifda bevosita aks etadi hamda mamlakat qanchalik yirik bo‘lsa, uning ta’siri ham shunchalik kuchli bo‘ladi. Masalan, 1991-1992 yillarda dunyoning rivojlangan mamlakatlarida davriy pasayish ro‘y berdi. Buning natijasida, 1992 yilning o‘rtalariga kelib rasmiy ro‘yxatlardan o‘tgan ishsizlar soni 30 mln. dan oshib ketdi, ishsizlik darajasi 1974 yildagi 5,2%dan 6,0%ga ko‘tarildi. Shu bilan birga bunday holat o‘z navbatida rivojlangan mamlakatlarda xorijiy ishchi kuchiga bo‘lgan talab pasayishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasida mehnat bozori tub ma’noda mustaqillik yillaridan boshlab shakllanib bordi. 1992 yilda Oliy Majlis tomonidan "Aholi bandligi to‘g‘risida" qonun qabul qilindi. Shundan so‘ng respublikada bandlik sohasida bozor infratuzilmalari va uni boshqarish mexanizmlari yaratila boshlandi. Natijada hozirgi paytga kelib mehnat faoliyatining turli mulkchilik shakllari, tadbirkorlikka asoslangan turli shakl va usullari paydo bo‘ldi. Bozor munosabatlariga faol kirishgan aholining tadbirkor qatlamlari shakllandi. Oxirgi paytlarda aholini ishga joylashtirish masalasida ustunlik ko‘proq nodavlat sektoriga berilmoqda. Respublikamizda ishlab chiqilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tishning umumiy strategiyasi bir qancha qabul qilingan me’yoriy-huquqiy hujjatlarda o‘z ifodasini topdi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish masalasining rivojlanib ketishiga mamlakatimiz Prezidentining 1994 yil 21 yanvarida qabul qilgan "Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk va tadbirkorlik rivojini himoyalash to‘g‘risida"gi Farmoni katta turtki bo‘ldi. Natijada mehnat bozori sohasida ham katta o‘zgarishlar yuz berdi bozor iqtisodiyotiga o‘tishning ikkinchi bosqichiga o‘tildi. Respublikamizda oxirgi yillarda aholining mutlaq va nisbiy bandligi oshib bormoqda. Iqtisodiyotda band bo‘lganlar soni muttasil oshib bormoqda. Agar 1991 yilning oxirlarida iqtisodiyotning turli sektorlarida band bo‘lganlar soni 8.254,6 ming kishini, 1996 yilda 8.561,0 ming kishini tashkil qilgan bo‘lsa, 2004 yil oxiriga kelib 9.910,6 ming kishini tashkil qildi. Ya’ni, band aholi soni 2004 yilda 1991 yilga nisbatan 1.656,0 ming kishiga yoki 20,1 foizga oshdi. Band aholining o‘rtacha yillik qo‘shimcha o‘sish sur’ati yiliga 3,4 foizni tashkil qildi (2.2.1-jadval). Ishchi kuchining ochiq bozori iqtisodiy faol aholining nisbatan kam qismini qamrab olgan, unda asosan malakasiz (o‘rta ma’lumotli kishilar) kadrlar qatnashadi. Jahon mehnat bozoridagi vaziyatni istiqboldagi tahlili shundan dalolat bermoqdaki, demografik, iqtisodiy sabablarga ko‘ra, ishchi kuchini import qiluvchi asosiy mamlakatlarning talabi yuqori darajada saqlanib qoladi. Masalan, Evropa Hamjamiyatiga a’zo mamlakatlarda 25 yoshgacha bo‘lgan aholi soni 2003 yilda 1990 yildagi 27,8 mln. kishidan 22,1 mln. kishigacha qisqardi. AQSh va Kanadada ham yuqoridagidek «aholining qarishi» jarayoni kechmoqda. Shunday murakkab demografik vaziyatga qaramasdan, rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni yuqori sur’atlarda o‘sishi va ishsizlik darajasining pasayishi kuzatilmoqda. Bunday holat xorijdan yosh mutaxassislarni jalb qilish ushbu davlatlar ilmiy, iqtisodiy va demografik siyosatining muhim qismi bo‘lib qolishidan darak beradi. Tashqi mehnat migratsiyasini tartiblash. Mehnat bozori ham har qanday boshqa bozorlar kabi ayirboshlashning ma’lum tartib - qoidalarini o‘rnatishga, unga amal qilishga va nazoratga ehtiyoj sezadi yoki boshqarilib turishni taqozo qiladi. Bu, odatda, davlat zimmasiga yuklatiladi. Davlatning migratsiya jarayonlarida ishtiroki tarixdan ma’lum, chunonchi, XIII – XIX asrlardayoq ishchi kuchini erkin ko‘chib yurishini chegaralaydigan to‘siqlar majud bo‘lgan. Hozirda ishchi kuchining erkin harakati qator huquqiy, ma’muriy, madaniy, til, ijtimoiy va boshqa vositalar bilan boshqarilib turiladi. Davlat huquqiy va ma’muriy to‘siqlarni o‘rnatishi yoki bekor qilishi mumkin. XX asrning o‘rtalarigacha ishchi kuchi harakatini mamlakatlararo tartibga solish, asosan, manfaatdor davlatlarning ikki tomonlama shartnomalari asosida amalga oshirilgan bo‘lsa, keyinchalik, mehnat sohasida mamlakatlararo aloqalarning murakkablashuvi jahon mehnat bozorida faoliyat ko‘rsatishning tashkiliy – huquqiy asoslarini qayta ko‘rib chiqishni taqozo etdi. Jumladan, 1953 yilda Iqtisodiy hamkorlik va Taraqqiyot tashkiloti mamlakatlari, 1957 yilda esa Yevropa Hamjamiyatiga kiruvchi davlatlar ishchi kuchi erkin ko‘chib yurishini quvvatlab chiqdilar. Tashqi mehnat migratsiyasini tashkil etishda, tajribalar va axborotlar bilan ayirboshlashda, bu jarayonni tartibli va rejali amalga oshirishni ta’minlashda migratsiya bo‘yicha xalqaro tashkilotning o‘rni alohida ahamiyatga ega. Bu tashkilotga a’zo mamlakatlar (35ta mamlakat a’zo) o‘z bo‘limlari orqali bo‘lajak muhojirlar uchun til o‘rganish kurslarini tashkil edi. Ushbu yo‘nalishda Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) ham o‘z ishini faollashtirib, Xalqaro Mehnat me’yorlari bo‘yicha 1990 – 1993 yillar davomida 174ta konvensiya va 181ta tavsiyalar qabul qildi. Ularda ishchi kuchini mamlakatlararo ko‘chib yurishini huquqiy jihatdan tartibga solish ham o‘z ifodasini topgan. Jumladan, 1949 yilda qabul qilingan muhojir – mehnatkashlar to‘g‘risidagi konventsiyada XMTga a’zo bo‘lgan davlatlarga muhojirlarni kamsitishlariga yo‘l qo‘ymaslik majburiyatlarini yuklovchi qator qoidalar o‘rin olgan. VARIANT № 25 1. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda raqobatchilik muhitini rag‘batlantirish va himoya qilishning davlat mexanizmi 2. Korxonalar hududlar ishlab chiqarish kompleksini va iqtisodiyot tarmoqlarini shakllantirishning asosi 3. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya: shakllanishi, rivojlanishi va muammolari 4. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari 5. Keys. Tovar mahsuloti hajmi 126 mln. so‘mni tashkil etdi. Material xarajatlari 650 mln. so‘mni tashkil etdi. Mahsulotning aniq hajmini hisoblang. Javoblar
1. Ikkinchi jahon urushiga qadar; 2. Ikkinchi jahon urushidan keyin. Birinchi bosqichda davlat xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay shartsharoitlar yaratib berdi: mehnat, soliq, savdo va ijtimoiy qonunchilik asoslari ishlab chiqildi. Erkin raqobat davrida davlat xarbiy zavodlar va temir yo`l qurilishida xususiy kapitalni kengaytirish yo`li bilan xo`jalik jarayonida ishtirok etishni boshladi. Shu bilan birga davlat alohida sohalarni tartibga solishni boshlaydi (agrar soha, pul-kredit …). Ikkinchi bosqichda bir qator davlatlar tarmoqlarni rejalashtirishga, milliy va hududiy rivojlanishni dasturlashtirishga, davlatning byudjet-kredit sohasida iqtisodiyotni tartibga solish faolligini oshirishdi. Iqtisodiy rivojlanishda davlat aralashuvi umum iqtisodiy xususiyatga ega bo`lib, davlat uzoq muddatli strategik maqsadlarni ishlab chiqdi. Bu bosqich integratsion ittifoqlar doirasida xalqaro darajadagi o`rta muddatli umumdavlat kelishuvlari bo`yicha davlat faoliyatlarini tavsiflaydi. Umumiy holda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi - 1. Iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishish; 2. Bozorni amal qilishi uchun qulay sharoit yaratish; 3. Iqtisodiy o`sishning barqaror darajasini ta`minlash; 4. Iqtisodiyotda tarkibiy o`zgarishlarni boshqarish; 5. Ijtimoiy taraqqiyotni ta`minlash; 6. Ekologik va demografik muammolarni xal etish hisoblanadi. Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi bozor mexanizmi bilan uzluksiz bo`glangan. Bundan hulosa qilsak, «Samarasiz davlat boshqaruvi bilan iqtisodiy barqaror rivojlanib bo`lmaganidek, ijtimoiy rivojlanib ham bo`lmaydi». Bu borada taniqli iqtisodchi P.Samuel son shunday deydi – «Iqtisodiyotni u yoki bu mexanizmisiz boshqarish – bu bir qo`lda qarsak cholish bilan barobardir». Milliy iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida tartibga solishning byudjet-soliq va kredit shakllari muhim o`rinni egallaydi. Bu esa davlat byudjeti iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda muhim vosita ekanligini ko`rsatadi. Davlat byudjetining boshqaruvchanlik roli qayta taqsimlangan milliy daromadning bir qismini davlat mulki shakliga aylantirish ko`rinishida namoyon bo`ladi. Davlat sektori ishlab chiqarish maqsadlariga ko`ra nodavlat sektoridan farqlanadi. Ishlab chiqarishdan asosiy pirovard maqsad - bu foyda olish, lekin davlat sektorining asosiy maqsadi – bu investitsiyani, bandlikni tartibga solish, nodavlat sektoriga yordam ko`rsatish va ijtimoiy jarayonlarni tartibga solish hisoblanadi. Davlat sektori maqsadlari milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish vazifalarini amalga oshirish uchun soliqqa tartish va yi`gimlar yo`li bilan davlat byudjeti resurslari tashkil etiladi va davlat sektorining moddiy bazasi shakllantiriladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish – bu takror ishlab chiqarish jarayonining tarkibiy qismi va jamiyat iqtisodiyoti rivojlantirishdi. 2-javob: Bilamizki, korxonalar hududlar ishlab chiqarish kompleksini va iqtisodiyot tarmoqlarini shakllantirishning asosi bo’lib hisoblanadi. Chunki har qanday hududning iqtisodiy tarmoqlarini korxonalarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Har qanday hududning ishlab chiqarish kompleksi va iqtisodiy tarmoqlarining shakllanishida eng katta rolni korxonalarni o’ynaydi. Korxonalarda mahsulotlar ishlab chiqarilmas ekan hududlarning rivojlanishiga o’zining salbiy oqibatlari bilan ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiy tarmoqlarning shakllanishi uchun aynan korxonalar kerak bo’ladi. Sababi har qanday iqtisodiy tizimning asosini aynan ishlab chiqarish tashkil etadi. Jamiyat uchun zarur bo‘lgan moddiy boyliklardan tashqari milliy daromadning ham asosiy qismi aynan korxonalarda ishlab chiqarilishi sababli korxonalar iqtisodiyotining holati butun xalq xo‘jaligiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi, deb hisoblanadi. Aksariyat rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti aynan ishlab chiqarish sohasining yaxshi darajada shakllanganligi bilan bog’liq hisoblanadi. Ularda hududlardagi iqtisodiy tarmoqlarning asosi bo’lib aynan korxonalar hisoblanadi. 3-javob: Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya— turli mamlakat va rayonlarda ichida kuchlarining joylashish xususiyatlari hamda hududiy ijtimoiy-iqtisodiy sistemalarning shakllanish qonuniyatlarini oʻrganadigan fan. Uning asosiy vazifalari ishlab chiqarish va aholi hayoti bilan bogʻliq soxalarning joylanishiga taʼsir etuvchi omil va sharoitlarni taxlil qilish, vujudga kelgan iqtisodiy geografik vaziyat — ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va strukturasini baholash, ularni bashorat qilish va boshqarishdan iborat. Shuningdek, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ishlab chiqarishni joylashtirish bilan aloqador tabiatdan foydalanish va geoekologik muammolar, davlatning regional siyosati, xoʻjalik strukturasini tartibga solib borishdek muhim vazifalarni oʻrganadi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya geografiya fanlari tizimiga kiradi va u, avvalo, tabiiy geografiya bilan chambarchas bogʻliq. Uning tabiiy sharoitlarni oʻrganuvchi boshqa tabiiy fanlar bilan aloqasi, ayniqsa, ekologik muammolarning keskinlashuvi jarayonida yanada kuchaydi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya umumiy, sohalar yoki xoʻjalik tarmoklari geogr.si, jahon xoʻjaligi geografiney, aholi geografiney, regional Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga boʻlinadi. Umumiy Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ishlab chiqarishni yaxlit va uning alohida tarmoklarining joylashish qonuniyatlarini oʻrganadi. Soha Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada sanoat geografiyasi, qishloq xoʻjaligi geogr.si, transport geogr.si keng rivojlanmoqda. Xizmat koʻrsatish sohalari geogr.si, rekreatsiya geogr.si. tabiiy resurelar geogr.si, tibbiyot geogr.si kabilar shakllanmoqda. Regional Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya aniq mamlakat va rayonlarni tadqiq qiladi va ijtimoiy sohalarning barcha hududiy xususiyatlarini oʻz ichiga oladi. Oʻzbekistonda Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning ilmiyamaliy mohiyati eng avval yangi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar va milliy iqtisodiyotdagi ustuvor yoʻnalishlardan kelib chiqadi. Aynan shu maʼnoda uning asosiy tushuncha va qonuniyatlari, ilmiy gʻoyalari hozirgi zamon talabi nuqtai nazaridan talqin qilinadi. Ayniqsa, bozor munosabatlariga oʻtish davrida i.ch. kuchlarini joylashtirishni davlat tomonidan tartibga solib borish va boshqarish, regional ijti-moiy-iqtisodiy dasturlarning ilmiy asoslarini yaratish, regional va milliy iqtisodiyot rivojlanishini jonlantiruvchi va barqarorlashtiruvchi oʻsish qutb va markazlari, sanoat parklari va texnopolislari, raqobat muhiti, investitsiya makoni, erkin iqti-sodiy integratsiya sharoitlarini vujudga keltirish masalalarini tadqiq qilish muhimdir. Aholi geogr.si madaniyat, tibbiyot va ijtimoiy geografiya bilan bogʻliq. Uning oʻzi esa aholining joylashishi, aholi manzillarining tiplari va b. xususi-yatlarini oʻrganadi. Aholi geogr.sining deyarli barcha masalalari Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya doirasida oʻrganilishi mumkin. Aholi geogr.si Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ning boshqa tarmoqlari (sanoat geogr.si, qishloq xoʻjaligi geogr.si, transport geogr.si) orasida alohida oʻrin tutadi. Bundan tashqari, siyosiy geogr. masalalari ham Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ning doirasiga kiritiladi. Siyosiy geogr. oʻrganadigan siyosiy vokealar, mamlakatning geosiyosiy va geo-strategik mavqei koʻp jihatdan maʼlum iqtisodiy sharoitlarning mahsuli sifatida namoyon boʻladi va, aksincha, siyosiy barkamollik xoʻjalik hayotiga katta taʼsir koʻrsatadi. Iqtisodiy geografik maʼlumotlar antik davr va oʻrta asrdagi geograf va sayyohlarning asarlarida ham uchraydi. Ammo, uning keng rivojlanishi hududiy mehnat taqsimoti, i.ch.ning ixti-soslashuvi hamda savdo va transport taraqqiyotiga bogʻliq. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning ahamiyati shoʻrolar imperiyasi parchalangach, mustaqillikka erishgan koʻpgina mamlakatlarning bozor munosabatlariga oʻtish davrida yanada ortdi. Ayni vaqtda Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning tadqiqotlari aniq iqtisodiy fanlarning tadqiqotlarini takrorlamaydi. Uning oʻziga xos geografik xususiyatlari mavjud: 1) i.ch. tarmoklarining joylashishi oʻrganilganda ularning butun hududiy majmu-asi birgalikda tahlil qilinadi; 2) muayyan hudud (mamlakat, rayon, aholi punkti) aniq tabiiy va ijtimoiy-tarixiy sharoitlar bilan birga oʻrganiladi; 3) tabiiy-geografik sharoit albatta eʼtiborga olinadi; 4) tadqiqot jarayonida masalaning hududiy (geografik) tomoniga alohida ahamiyat beriladi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya tabiiy geografiya bilan bevosita bogʻliq. Oʻrganilayotgan mamlakat yoki rayonning tabiiy sharoiti, foydalanilayotgan yoki foydalanishi mumkin boʻlgan tabiiy resurelarini bilish zarur. Chunki tabiiy sharoit xoʻjalik ixtisosiga, mehnat unumdorligiga, aholi va aholi manzilgohlarining joylashish xususiyatlari ga katta taʼsir koʻrsatadi. Shuning uchun bunday tadqiqotlarda tabiiy sharoit va re-surelarga iqtisodiy baho berish muhim oʻrin tutadi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada iqtisodiy va ijtimoiy haritagrafiya ham katta ahamiyatga ega. Ushbu yoʻnalishdagi haritalar iqtisodiy geografik tadqiqotlarning uzviy qismi va natijasidir. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya oʻz tad-qiqotlarida tarixiy-ijtimoiy tahlilga asoslanadi va bu borada tarixiy geografiya, iqtisodiyot tarixi bilan bevosita aloqador. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya koʻpgina boshqa fanlar (etnografiya, statistika, sotsiologiya, demografiya) bilan ham bogʻliq. Oʻzbekistonda ham anʼanaviy Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya, koʻpgina jahon mamlakatlarida boʻlganidek, asta-sekin oʻz tadqiqot doirasini kengaytirmoqda. Ayni vaqtda Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kichik masshtabli tadqiqotlardan yirik masshtabli taxlilga, oʻrta va kichik hududlarni chuqur oʻrganishga, amaliy (konstruktiv) masalalarni hal etishga ham ahamiyat bermoqda. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya yangi shakllanib borayotgan regional iqtisodiyot fani bilan ham chambarchas bogʻliq. Bu ikki fanning tadqiqot obyekti bir, yaʼni i. ch.ning hududiy tarkibi va joylashishidir. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ushbu muammoni keng koʻlamda — jahon xoʻjaligi, mamlakat va rayonlar, turli hududiy ijtimoiy-iqtisodiy majmualar doirasida oʻrganadi; regional iqtisodiyot, asosan, alohida olingan rayonlar xoʻjaligi bilan shugʻullanadi. Agar Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya iqtisodiylashgan geogr. boʻlsa, regional iqtisodiyot geografiylashgan (hududiylashgan) iqtisodiyotdir. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ning tadqiqot va xulosalari i. ch.ni maqsadga muvofiq joylashtirishga imkon beradi. I.ch.ni hududiy tashkil qilish va taqqoslashda faqat ayrim korxona yoki tarmoq emas, balki bir-biri bilan bogʻliq boʻlgan i.ch. sohalarining butun majmuasi nazarda tutiladi. Koʻp jihatlarni hisobga olib yondashish Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ning bosh tamoyilidir. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ning muhim tushunchalaridan biri boʻlgan hududiy mehnat taqsimoti va uning bevosita mahsuli boʻlgan iqtisodiy rayonlar va ularning ichki aloqalari, rayonlararo va xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlarini oʻrganish ham Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ning muhim va-zifalaridan biri. Hududiy mehnat taqsimoti iqtisodiy rayonlarni vujudga keltiruvchi asosiy omildir. Iqtisodiy rayon esa Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy tu-shunchasidir. 4-javob: Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlariga keladigan bo’lsak, Milliy iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida tartibga solishning byudjet-soliq va kredit shakllari muhim o`rinni egallaydi. Turli ko`rinishdagi va shakldagi soliq imtiyozlari iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning muhim shakli hisoblanadi. Imtiyozlardan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish maqsadida foydalaniladi. Ular investitsiyalarni, tadbirkorlik faoliyatini, chet el kapitalini jalb etishni, pul va moddiy resurslarni tejashni, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishni va bandlikni oshirishni ra`gbatlantirish maqsadida qo`llaniladi. Ushbu shart-sharoitlarni yaratish asosida iqtisodiy xavfsizlikni ta`minlash mexanizmining asosiy elementlari huquqiy baza, boshqarishning iqtisodiy uslublari hamda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish hisoblanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish jarayonida keyns va monetarizm kabi neoklassik kontseptsiyalaridan zururlari tanlanib foydalanmoqda. Ularning asosida funktsional iqtisodiy tizimlar(FIT) ko`rinishida o`z-o`zini boshqarish mexanizmining keng tizimi shakllantirilmoqda. FIT – bu iqtisodiyotni tartibga solishning yagona mexanizmida keynschilik, monetarizm va neoklassik kontseptsiyalarning o`ziga xos aralashmasidan iborat. Davlat sektori ishlab chiqarish maqsadlariga ko`ra nodavlat sektoridan farqlanadi. Ishlab chiqarishdan asosiy pirovard maqsad - bu foyda olish, lekin davlat sektorining asosiy maqsadi – bu investitsiyani, bandlikni tartibga solish, nodavlat sektoriga yordam ko`rsatish va ijtimoiy jarayonlarni tartibga solish hisoblanadi. Davlat sektori maqsadlari milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish vazifalarini amalga oshirish uchun soliqqa tartish va yi`gimlar yo`li bilan davlat byudjeti resurslari tashkil etiladi va davlat sektorining moddiy bazasi shakllantiriladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish – bu takror ishlab chiqarish jarayonining tarkibiy qismi va jamiyat iqtisodiyotii rivojlantirishdir. 5. Keys.Bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun 126 mln. so‘mlik material xarajatlari sarflanadi. Material xarajatlari 650 mln. so‘mni tashkil etdi. Mahsulotning aniq miqdorini hisoblang. Javob: Mahsulot miqdori=Material xarajatlari/bir birlik mahsulot xarajatlari=650/126=5 birlik mahsulot ishlab chiqariladi.
Download 1.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||