1-bosqich ki 711-22 s guruh talabasining

6. Abzatsning tashkiliy qismlari va struktural ko‘rinishlari haqida 
ma’lumot bering. 
«Matn lingvistikasi» qo‘llanmasida abzatsni tashkil etgan gaplar o‘zaro 
sinsemantik (sintaktik va leksik-semantik) hamda, avtosemantik (grammatik 
aloqalarsiz, faqat semantik) aloqa usulida birikishi aytiladi.
Shuningdek, abzatslarning strukturasiga ko‘ra quyidagi ko‘rinishlari mavjudligi 
sanab o‘tiladi: 1) Sodda gapdan iborat bo‘lgan abzatslar; 2) Qo‘shma gapdan iborat 
bo‘ladigan abzatslar; 3) Periodik nutq formasidan iborat bo‘lgan abzatslar; 4) 
Superfrazali sintaktik butunlikdan iborat bo‘lgan abzatslar; 5) Ko‘chirma-o‘zga 
gapli abzatslar. Bunga aralash tipdagi nutq formalaridan tashkil topgan abzatslarni 
ham kiritish mumkin. 
Abzats tashkiliy qismlari
Sinsemantik (sintaktik va 
leksik-semantik)
Avtosemantik(grammatik 
aloqalarsiz, faqat semantik)
Abzatslarning strukturasiga 
ko‘ra tuzilishi 
Sodda gapdan iborat bo‘lgan
abzatslar
Qo‘shma gapdan iborat 
bo‘ladigan abzatslar
Periodik nutq formasidan 
iborat bo‘lgan abzatslar
Superfrazali sintaktik 
butunlikdan iborat bo‘lgan 
abzatslar
Ko‘chirma-o‘zga gapli 
abzatslar

---

7. Tema-rematik munosabat tushunchasini izohlang. 
Tema (yunoncha thema – asos bo‘lgan narsa) deb gapning aktual bo‘linishida 
so‘zlovchi va tinglovchi (o‘quvchi) uchun ma’lum (tanish) bo‘lgan narsani 
ifodalovchi, yangi narsani ifodalashga o‘tish uchun asos xizmatini bajaruvchi 
qismga aytiladi. Rema (rheme-commentaire – ma’lumot, sharh) esa temadan keyin 
kelib so‘zlovchi tinglovchiga (o‘quvchiga) bildirmoqchi, aytmoqchi bo‘lgan yangi 
xabar mazmunini ifodalovchi qism, gapning yangi ma’lumot (axborot) qismi. 
Odatda gapning ega sostavi tema, kesim sostavi esa rema vazifasida keladi: Ahmad 
//darsga kelmadi. Sotvoldi // nima qilishini, qayoqqa borishini bilmay, hayron 
turardi. U // Sotvoldining dadasi To‘lagan edi. Abzatsdagi «xabar» tema-rematik 
munosabatdagi gaplarda ifodalanadi. 
Lekin har doim ham ega sostavi tema bo‘lavermaydi. Buni quyidagi misolda 
ko‘rishimiz mumkin: Do‘stim menga kitob sovg‘a qildi.
Bu gapda
tema to‘ldiruvchi 
vazifasidagi so‘z bilan ifodalangan. Rema esa ega va kesim sostavidan iborat gap 
bilan ifodalangan. YUqorida tema - rematik munosabatdagi gaplarning ketma-ket 
kelishi natijasida abzats yuzaga kelishini ta’kidlagandik. Faqat bu ketma-ketlik qay 
tarzda namoyon bo‘ladi, degan tabiiy savol tug‘iladi. Buni quyidagi gaplar misolida 
ko‘rib chiqamiz. Do‘stim menga kitob sovg‘a qildi.(1). Kitob
samimiy va beg‘ubor 
muhabbat haqida edi.(2). Muhabbat hech kimni befarq qoldirmaydigan tuyg‘u.(3). 
Birinchi gapda qo‘shnimga so‘zi tema qolganlari rema ekanligini ko‘rib chiqdik. 
Ikkinchi gapda birinchi gapning remasi yangilik xususiyatini yo‘qotib, tema 
maqomiga o‘tadi. Uchinchi gapda ham shu jarayon ro‘y beradi. Bunday bog‘lanish 
tarzini izchil tema-rematik bog‘lanish deb ataymiz. Buni quyidagi chizma orqali 
yanada aniqroq tasavvur qilishimiz mumkin:  
Tema
1
Rema
1 
Tema
2 
Rema
2 
Tema
3 
Rema
3
va h.k.
Ba’zan tema o‘zgarmas bo‘ladi. Dastlabki tema bilan aloqador yangi xabarlar, 
ma’lumotlar keyingi gaplarda berib boriladi. Masalan: Ahmad
darsga kelmadi(1).
Shanbalikda ham qatnashmadi (2).
Bayram tantanasida ham teatrda ham 
ko‘rinmadi(3). Bunday bog‘lanishni o‘zgarmas temali bog‘lanish deb ataymiz. 
Chizmada quyidagicha ifodalash mumkin:
Tema
1 
Rema
1 
Rema
2 
Rema
3 

---

Ba’zan datlabki gapdagi temani keyingi gaplardagi temalar o‘ziga aloqador 
remalar bilan birga to‘ldirib keladi. Bunda dastlabki tema gipertemaga aylanadi.
1
Masalan: Bu xotin butun kecha bo‘yi juda tinch va xotirjam uxlaganga o‘xshaydi. Bir 
oyog‘i tizdan quyisi bukilib, so‘richadan pastga osilibdi, bir oyog‘i unisini quvlab 
borib so‘richaning qirg‘og‘ida uxlab qolibdi. Uzun ko‘ylagi butun badanini kam-
ko‘stsiz yopib turadi. Faqat bir engi tirsakkacha shimarilib qolgan. Oppoq qo‘llari va 
bilaklari o‘z yonida – o‘z onasining to‘qlisiday – bir chiroylik uxlaydi (Cho‘lpon). 
Bunday bog‘lanishni gipertemali bog‘lanish deb ataymiz. 
Chizmada quyidagicha ifodalanadi: 
(Tema) Tema
1
+Rema
1 
Tema
2
+Rema
2 
Tema
3
+Rema
3