1. Bozor munosabatlari tizimida kichik biznes va tadbirkorlikning o‘ziga xos xususiyatlari

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning maqsadi va vazifalari.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish muhim ahamiyatga egadir.Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning asosiy maqsadi kam material va pul m ablagiari sarflab tadbirkorlikdan yuqori samara olishga qaratilgan faoliyatdir. Tadbirkoming faoliyati turlicha boiib korxonaning yo‘nalishiga qarab belgilanadi. Masalan fermer xo‘jaligi faoliyatiga qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish, sotish va hokazo. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning asosiy vazifasi tadbirkorlikni rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlarini, davlat tomonidan qoilab-quw atlash masalalarini,tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, moliyaviy qoilab quwatlash, kreditlash, soliq imtiyozlaridan foydalanish, sohaga oid qonun va farmonlami tadbirkorlik faoliyatida keng foydalanishdir. 0 ‘zbekiston Respublikasining qishloq xo‘jaligida tadbirkorlik faoliyatini tartibga solish muhim o‘rin tutadi. Shu sababli, qishloq xojalik tadbirkorligining ikki xil ko‘rinishini, birinchidan, oddiy 20 sliiikklagi, yakka tartibdagi tadbirkorlik - dehqon xo‘jaligini yuridik shaxs tuzmasdan amalga oshirish; ikkinchidan, murakkab shakldagi yuridik shaxs tuzgan holda, dehqon xojaligini, fermer xo'jaligini, qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi), ijara korxonasi, aksiyadorlik jamiyatlari, chet el investitsiyasi ishtirokidagi qishloq xo‘jalik korxonaiari, kichik korxonalar, unitar korxonalar tashkil qilib xo'jalik faoliyatini yuritishni nazarda tutadi. Fuqaro yakka tadbirkor sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishga haqlidir.
Kichik biznes va tadbirkorlikning iqtisodiyotda tutgan o’rni
0 ‘zbekistonda ishlab chiqilgan jahon moliyaviy inqiroziga qarshi choralar dasturida aw alo iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, yangi ish o ‘rinlarini tashkil qilish, bandlik muammosini hal etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishda tobora muhim o‘rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, rag‘batlantirish va qoilab-quw atlashga alohida e’tibor qaratildi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida rivojlanayotgan davlatning asosiy vazifalaridan biri bo‘lgan kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivodlantirish uchun hukumat tomonidan ko‘plab imtiyozlar berildi. Shu imtiyozlardan kichik biznes va tadbirkorlik subyektlari samarali foydalanib, tez sur’atlar bilan tadbirkorlar soni va mahsulot yetishtirish hajmi ortib bormoqda. 2010- yilda ijtimoiy iqtisodiyot ko‘rsatkichlaridan biri YAIMga nisbatan tadbirkorlar ulushi 31 foizdan 53,5 foizni tashkil etdi. Davlat rivojida asosiy faktor kichik biznes va tadbirkorlik boiib, avvalo ish o‘rinlarini va daromadni ko‘paytirishga manba b o iib xizmat qildi. 0 ‘zbekiston Respublikasining mustaqilligiga 20 yil to‘lishi munosabati bilan kichik biznes va tadbirkorlikning shakllanishi ko‘p bosqichlami bosib o‘tdi. Har bir bosqich (etap) o‘ziga xos maqsad, yo‘nalish, siyosat, islohot masalalari hamda natijalari bilan ajralib turadi.
Tadbirkorlik faoliyatida kuzatilayotgan ko‘plab qiyinchiliklar va kamchiliklar kichik biznesni barpo etish va rivojlantirishni jiddiy qoilab-quw atlash zarurligini tasdiqlaydi. Bu avvalo, tadbirkorlik faoliyatining o‘zi bilan bogiiq boigan, kichik biznesni tashkil qilishning mohiyatidan kelib chiqadigan qiyinchiliklardir. Ko‘pgina kichik korxonalarda tadbirkorlaming o‘zlari ta’minot, savdo, ishlab chiqarishni tashkil qilish, iqtisod, buxgalteriya va shu kabi barcha boshqaruv funksiyalari bilan yakka tartibda shug‘ullanadilar. Tabiiyki, bir kishiga bu murakkab fimksiyalaming barchasini professional darajada bajarish qiyinlik qiladi. Shuning uchun xo‘jalik jarayonlarida qabul qilinaetgan qarorlar har doim ham samarali boiavermaydi, bu esa kichik korxonalaming bankrot boiishiga olib kelayotgan asosiy sabablardan biridir. Tadbirkorlik faoliyatining o ‘ziga xos xususiyati sababli tinimsiz ravishda m e’yorlanmagan mashaqqatli mehnat, ulkan mas’uliyat, xatarlaming kattaligi va daromadlaming muntazam emasligi kabi shaxsiy muammolar vujudga kelib turadi. Shuningdek, ishbilarmonlarga jinoyatchilik (mafiya, reket va hokazolar)ning ta’sirini ham e ’tibordan chetda qoldirilmaslik kerak. Bundan tashqari, m a’muriy amaldorlar, mansabdor shaxslarning byurokratligi va boshqa salbiy holatlar hali ham mavjudligini csdan chiqarib boim aydi. Misol taraqasida soliq xizmatlarining noto‘g‘ri harakatlarini keltirish mumkin, Bir xato uchun ikki martalab jarima solish, jarima sanksiyalarining haddan tashqari yuqoriligi, yetarlicha tahlil va tekshirishlarsiz jarima solish; tadbirkorlaming huquq va manfaatlarini himoyalash uchun kerakli shin t sharoitlaming yo‘qligi, soliq amaldorlari javobgarligining .miq belgilab qo‘yilmaganligi va hokazolar. Belgilangan tartibga ko‘ra firma xom-ashyo materiallar sotib olish uchun aylanmadagi naqd pullaming faqat 5 foizidan 35 foydalanishi mumkin. Bu mablag‘lar vujudga kelayotgan xo‘jalik masalalarini hal qilish uchun yetarli emas. Bulaming barchasi kichik korxonalarni tashkil qilingan paytdan barqaror faoliyat bosqichiga qadar qo‘llab - quw atlab borish zarurligini yana bir bor tasdiqlaydi. X o‘sh, tadbirkorlar yordamni kimdan kutishi kerak? Avvalo do‘stlar va tanishlardan (pul topish yoilaridan biri). Eski aloqalarga murojaat qilish mumkin. Yana tadbirkorlaming turli birlashmalari, ittifoq va uyushmalar bor. Ammo eng asosiy yordam faqat davlat tomonidan boiadi. Bunday qoilab-quw atlash so'ngi yillarda tobora kengayib, kuchayib bormoqda. Kichik biznesni rivojlantirish va qoilabquwatlashga, rag‘batlashtirishga qaratilgan yangi qonun va farmonlar nashr qilinmoqda, bu haqda yuqorida aytib o‘tildi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Iqtisodiy islohotlar, tadbirkorlik va xorijiy investitsiyalar bo‘yicha Mahkamalararo kengash tadbirkorlik sektorini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qoilab-quvvatlashning bozor iqtisodiyoti tamoyillaridan kelib chiqadigan asosiy yo‘nalishlari, shakl va usullarini belgilaydi, Vazirlar mahkamasi qoshida kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‘batlantirish bo‘yicha respublika muvofiqlashtiruvchi kengashi faoliyat ko‘rsatmoqda. Uning huzurida beshta ishchi guruhi tashkil qilingan. Davlat tomonidan berilayotgan yordamdan tashqari, 0 ‘zbekistonda tadbirkorlikning barpo etilishi va rivojlanishi mobaynida tadbirkorlaming nohukumat va va notijorat tashkilotlariga birlashish y o ii bilan o ‘z-o‘zini qoilab-quw atlash shakllari tobora keng tarqalmoqda. Ushbu kengash respublika mintaqalarida kichik biznesni rivojlantirish bo‘yicha muayyan chora tadbirlami ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi, shu muammolami hal qilish bo‘yicha soha organlaming faoliyatini muvofiqlashtiradi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni davlat tomonidan qoilab-quw atlash koiam i har bir mamalakat iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy ahvoli holatinidan kelib chiqadi. Shuning uchun bu borada 36 niii| yo‘l va ko‘rsatmalar mavjud boim asada, mavjud tajribalarga lnynnib quyidagi yo'nalishlarni tavsiya etishimiz mumkin: davlat budjeti mablag'lari evaziga qo ‘llab-quvvatlash; har xil fondlar va uyushmalar mablag'lari hisobiga; - axborotlar bilan doimiy ravishda ta ’minlab borish va hokazo. Bu borada mamalakatimizda ham bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga bevosita ko'mak beruvchi, uni qo'Uabquvvatlovchi maxsus qo‘mitalar va kengashlar: - O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi islohotlar va investitsiyalar bo ‘yicha idoralararo muvofiqlashtiruvchi kengash; - O 'zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo 'llab-quvvatlash davlat qo ‘mitasi kabi maxsus idoralar tashkil etildi. Mamlakat miqyosida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni davlat tomonidan qoilab-quw atlash hamda rag‘batlantirish dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish bu idoralaming asosiy vazifasi hisoblanadi. Mahalliy organlar, hokimliklar hududiy xususiyatlardan kelib chiqqan holda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qoilabquwatlash va rag‘batlantirish bo'yicha o‘z dasturlarini ishlab chiqadilar hamda amalga oshiradilar. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi har yili kelgusi yilning davlat budjeti loyihalarini Oliy Majlisida ko‘rib chiqish va (usdiqlash uchun tavsiya etadi. Muhokama jarayonida kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag'batlantirish dasturi Inyihasini kiritadi va har yili davlat budjetidan shu maqsadlar uchun mablag1 ia r ajratish ko'zda tutiladi. Bugungi kundagi aso siy vazifa m am lakatim izda kichik biznes vn tadbirkorlikning raqobatbardoshligini rivojlantirishni MU'bnllantirish uchun iqtisodiy va huquqiy sharoitlam i yaratish Imi'Inii. boshqa tom ondan unga m oddiy va m oliyaviy resurslar kliillNh ko'zda tutiladi. D avlat tom onidan q o ila b -q u w a tla sh Mi|llotm dotatsiyalar, soliq solish, kreditlash, sug'urtalash va Im i 'iiil tiynhishdagi im tiyozli tartiblar va hokazolar shaklida 37 namoyon bo‘lishi kerak. Bu holda u boqimandalikni rag‘batlantirish boim aydi va kichik korxonalar tomonidan doimiy holat yoki raqobatbardoshlik va rentabellikni oshirishning asosiy manbai sifatida qaralmaydi. Zamonaviy sharoitlarda davlat ko‘magining asosiy tamoyili biznesni - m a’muriy-direktiv boshqarishni asta-sekin qisqartirish va bozor xo'jaligini normal yuritish uchun iqtisodiy va huquqiy sharoitlar yaratish bo‘lmog‘i lozim. Davlat ko'rnagi tarmoqli, geografik, milliy, tarixiy xususiyatlar va an’analar, shuningdek, xorijiy tajribani hisobga olgan holda tadbirkorlikning raqobatbardoshligini rivojlantirish uchun iqtisodiy va huquqiy sharoitlar, omillar yaratish sifatida namoyon bo‘lmog‘i kerak. Tadbirkorlikni davlat tomonidan qoilab-quwatlashning eng muhim vazifasi - kichik korxonalarga teng huquqlami ta’minlash, kichik va yirikroq korxonalar o‘rtasidagi xo'jalik imkoniyatlari bo'yicha farqni imkon qadar kamaytirish, o'zbekiston xo‘jaligining bozor tizimini shakllantirishning bazaviy jarayonlarida kichik va yirik tadbirkorlikning eng maqbul nisbatini ta’minlashdan iborat. Bu, birinchi galda, raqobatli bozor musobaqasida teng huquqlilikni, faoliyat turini erkin tanlash sharoitida tadbirkorlik faoliyatini yuritishda teng imkoniyatlar yaratish, ulaming huquqlari va javobgarligini, imkoniyatlari va tavakkalchiligini aniq belgilashdir. Bunda ijtimoiy, iqtisodiy, yuridik, siyosiy va boshqa qulay sharoitlar mavjud bo'lsagina biznesni muvaffaqiyatli rivojlantirish mumkin.