1 Davlat va huquq nazariyasining predmetini

168. Социалистик давлат. Бундай типдаги давлатларни
шакллантириш юзасидан ғоялар дастлаб таълимот сифатида К.Маркс,
Ф.Энгельс асарларида илгари сурилган. Социалистик давлат, уларнинг
фикрича, социалистик инқилоб натижасида вужудга келиши керак,
яъни ҳокимиятни қўлга киритиш зўравонлик йўли билан амалга
оширилиши лозим. Бунда зўравонликка асосланган эски давлат
машинаси синдирилиб, пролетариат (йўқсиллар табақаси)
ҳукмронлигини ўрнатиш зарурати бунга сабаб қилиб кўрсатилган.
Бундай типдаги давлат бутун халқ манфаатлари йўлида ағдариб
ташланган эксплуататорлар қаршилигини бостириб бориши, шунингдек
“янги ёрқин келажак”ни бунёд этиш йўлида халқни ўз орқасидан
эргаштириши лозим эди. Капиталистлар ҳукмронлигидан озод бўлган
халқ ишлаб чиқариш воситаларининг ва мулкнинг
умумийлаштирилиши шароитларида меҳнат унумдорлигини оширишда
мислсиз сакрашни содир этади, фан ва техникани ривожлантиришда
буюк ютуқларга эришилади, барча меҳнаткашлар янги ҳаётнинг фаол
бунёдкорларига айланади ҳамда уларнинг барчаси давлат ишларини
бошқаришга жалб этилади деб тахмин қилинган. Лекин мазкур назария доирасида илгари сурилган ғоялар ХХ асрда шаклланган социалистик
давлатлар тажрибасида ўзининг реал ҳаётга мувофиқ эмаслиги туфайли
амалиётда ўзини оқламади.
169. Ижтимоий аҳамиятига кўра давлат функциялари асосий ва
асосий бўлмаган функцияларга бўлинади.
Давлатнинг асосий ва асосий бўлмаган функциялари ўзаро
бир-бири билан боғлиқ бўлиб, давлат тараққиётининг муайян
босқичида у ёки бу функциялар ижтимоий аҳамияти юзасидан устувор
аҳамият касб этади. Албатта, бундай таснифлаш шартли аҳамият касб
этади. Муайян давлатнинг ҳар бир функцияси шу давлат учун объектив
заруратдир. Давлат фаолиятининг барча турлари тенг даражада муҳим,
бироқ бу фикр, турли босқичларда биринчи навбатда эътибор
қаратилиши лозим бўлган устувор йўналишларни белгилаб олиш
имкониятини истисно қилмайди. Мана шу устувор йўналишлар
давлатнинг асосий фаолият йўналишлари, функцияларига айланади.
170. Dialektika nazariyasi — voqeliklarning umumiy
aloqadorligi va doimiy rivojlanish holatida bo‘lishi to‘gkrisidagi ta’limot.
Dialektik metod davlat va huquqni o‘zaro aloqada, doimiy rivojlanishda,
o ‘zgarishda, bir tipdan ikkinchi tipga hamda bir shakldan ikkinchi shaklga o ‘tish, mazmunan boyish va takomillashishda, deb tushuntiradi.
Dialektik metod davlat va huquq hodisalarini tadqiq qilishda obyektiv haqiqatga erishishning asosiy omilidir. Bu metod davlat va huquqning
mohiyatini jamiyatning iqtisodiy tuzumi siyosiy, ijtimoiy, m a’naviy
sohalar bilan uzviy bog‘liq, deb qaraydi. Bordi-yu, davlat va huquqni iqtisodiy asosdan ajratib, tegishli tarixiy shart-sharoitdan uzilgan holda talqin
etilsa, ularning mohiyatini ham, rioyjlanish qonuniyatlarini ham to‘g‘ri
tushunib bo‘lmaydi. Dialektik metodning asosiy talablaridan biri davlat va
huquqni tarixiy voqealar bilan bog‘lab o‘rganishdir.

171. Totalitar rejim usuliga fashistik davlatlar va “shaxsga siginish”
davridagi sotsialistik davlat misol boiadi. Ushbu rejim ko‘ppartiyaviylik
tizimini rad etgan holda, faqat bir hukm ron partiyaning mavjudligiga y o i
qo‘yadi va m azkur partiya jamiyatning yetakchi kuchi deb e io n qilinadi,
uning qoidalari muqaddas aqidalardek qabul qilinadi. Hukm ron partiya
davlat boshqaruvini jilovlab turadi hamda partiya va davlat organlarining
o kzaro qo‘shilib ketishi sodir boiadi. Siyosiy hukmron partiya rahbari
siyosiy lider b o iib , u davlat boshligi hisoblanadi. M amlakatda siyosiy
plyuralizmga y o i qo‘yilmay, yagona rasmiy mafkura o'm atiladi. Davlatda
eng dono, “xalq otasi” boshchilik qiladi va u buyuk dohiy deb e ’tirof etiladi.
Totalitar davlat boshqaruvida idora etish tartibi o ‘ta markazlashgan
b o iadi. Barcha fuqarolar yuqoridan keladigan buyruqlarga ogishm ay
amal qiladilar. Har qanday tashabbus taqiqlanadi. Shaxs siyosiy hayotda
deyarli ishtirok etmaydi va odam lar hayoti qattiq nazoratga olingan
boladi.