1 Davlat va huquq nazariyasining predmetini

Ta’sis etuvchi normalar jam iyat ijtimoiy-siyosiy tuzum ining asosini,
inson huquq va erkinliklarini, siyosiy va huquqiy tizimning asosini mustahkamlaydi. Masalan, 0 ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga
k o ‘ra, “ 0 ‘zbekiston - suveren dem okratik respublika, davlatning
“ 0 ‘zbekiston” , “ 0 ‘zbekiston Respublikasi’1 degan nomlari bir m a’noni
anglatadi. Bunda qonunning m atnida davlatning nomlanishi ta ’sis etilgan.

278, Tasniflashning t o ‘g ‘ri va to T aro q
b oiishi, aw alo, unga asos qilib olingan m ezonning boshqa barcha belgilarini qayd etuvchi uning eng ahamiyatli jihatiga bogliqdir. Yuridik n o rmalarni tasniflashning to ‘rtta mezoni mavjud: 1) ijtimoiy m unosabatlarni huquqiy tartibga solish funksiyalari; 2) huquqiy tartibga solish
predmeti; 3) huquqiy tartibga solish metodi; 4) norm ani ifodalash shakli. H uquq normalarini, ularda mustahkamlangan qoidalar xususiyatiga
qarab quyidagicha tasniflash mumkin:

279,Ҳуқуқ субъектига муайян ҳаракатларни содир этиш мумкинлигини кўрсатувчи ҳуқуқ нормалари ҳуқуқ ва ваколат берувчинормалар дейилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 29-моддасига биноан, “Ҳар ким фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги ҳуқуқига эга…”.

280,. Ҳуқуқ субъектига муайян ҳаракатларни содир этиш лозимлиги (шартлиги) ни кўрсатувчи ҳуқуқ нормалари мажбурият юкловчи нормалар дейилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 51-моддасида “Фуқаролар қонун билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимларни тўлашга мажбурдирлар”дейилган ва бу қоида мажбурият юклаш характерига эга.

281,Huquqiy tartibga solish uslubiga qarab, huquq normalarini imperativ va dispozitiv normalar guruhiga bo‘lish mumkin. Imperativ normalar davlat amri xususiyatiga ega bo‘lib, xatti-harakat subyektiga belgilangan harakat modelidan chetga chiqishni man etadi, masalan, ko‘pgina jinoiy-huquqiy va ma’muriy-huquqiy normalar shunday mazmundadir. Imperativ normalar qat’iymajburiy ahamiyatga ega bo‘lib, hokimiyatmunosabatlarini, ya’ni bo‘ysunish va itoat etish bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soladi (masalan, JKning Maxsus qismi normalari imperativ ahamiyatga ega). Masalan, Jinoyat kodeksining 44-moddasida mustahkamlangan huquq normasi mazmuniga muvofiq, jinoiy jarimaning eng, minimal miqdori eng kam oylik ish haqining 5 baravarini, maksimal miqdori esa, 600 baravarini tashkil etadi. Sudya jarima jazosini tayinlashda ushbu imperativ norma asosida belgilangan miqdorlar doirasidan chetga chiqolmaydi.Dispozitiv normalar imperativ normalardan farqli o‘laroq, munosabat qatnashchilariga o‘z xatti-harakatlari variantlari, subyektiv huquq va majburiyatlar hajmi to‘g‘risida kelishib olish imkonini ifodalaydi.

282. H uquqiy tartibga solish uslubiga qarab, huquq normalarini imperativ
va dispozitiv norm alar guruhiga b o ‘lish mum kin. Imperativ norm alar
davlat amri xususiyatiga ega b o lib , xatti-harakat subyektiga belgilangan
harakat m odelidan chetga chiqishni man etadi, masalan, ko‘pgina jinoiyhuquqiy va m a ’m uriy-huquqiy norm alar shunday m azm undadir.
Imperativ norm alar q at’iy-majburiy ahamiyatga ega b o 1 lib, hokimiyat
munosabatlarini, ya’ni b o ‘ysunish va itoat etish bilan bog‘liq m unosabatlarni tartibga soladi (masalan, JK ning Maxsus qismi normalari imperativ
ahamiyatga ega).
Dispozitiv normalar imperativ norm alardan farqli o ‘laroq, munosabat
qatnashchilariga o ‘z xatti-harakatlari variantlari, subyektiv huquq va
majburiyatlar hajmi to fcg‘risida kelishib olish imkonini ifodalaydi.
Dispozitiv norm alar - xulq-atvor varianti haqida ko‘rsatma berish
bilan birga subyektlarga qonuniy vositalar doirasidagi munosabatlarni o ‘z
xohishicha tartibga solish imkonini beradi. Bunday keng huquqiy mustaqillikning (m unosabat qatnashchilariga beriladigan) mohiyati shundaki,
bunda tom onlarga o ‘zaro huquq va majburiyatlar haqida kelishib olish
imkoni beriladi, u holat yuz bermagan taqdirda, m a’lum bir majburiy
xulq-atvor qoidasi q o ‘llaniladi. Bu dispozitiv norm alar bayon qilinishining
o ‘ziga xosligini ham shart qilib qo‘yadi. Bu turdagi m a’lum bir xulq-atvor
qoidasining bayoni, odatda, quyidagi so‘zlar bilan “agar boshqa qonunda
yo shartnom ada ko‘zda tutilmagan, belgilanmagan b o ‘lsa...” , deb ifodalanadi.