1. Fanning predmeti, maqsad va vazifalari

Marksizm. Mumtoz marksizm nemis mutaffakiri Karl Marks (1818-1883) va 
uning eng yaqin safdoshi Fridrix Engels (1820-1895) tomonidan ishlab chiqilgan 
falsafiy, iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy qarashlar tuzimidir. Ularning birgalikda 
yozgan asosiy asarlari quyidagilardir: «Nemis mafkurasi», «Kommunistik partiya 
Manifesti», «Falsafa qashshoqligi», «Muqaddas oila», hamda «1844 yilning 
iqtisodiy-falsafiy qo’lyozmalari», «Kapital», «Gota dasturini tanqidi» (K.Marks), 
«Lyudvig Feyerbax va nemis mumtoz falsafasining oxiri», «Anti-Dyuring», «Tabiat 
dialektikasi», «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi» (F.Engels).
Agar biz Fitxe va Xegel ta’limotlarida sub’ektiv va ob’ektiv idealizmning to’la 
tugallangan va izchil tizimlariga to’qnash kelsak, markizm moddiyunchilikning 
izchil va mantiqiy tugallangan shakli sifatida namoyon bo’ladi. 
26
O’sha joyda. 331-b. 
27
O’sha joyda. 340-b. 

---

48 
Markscha moddiyunchilik xudoga ishonmaslik ateistik (panteizm va deizmdan 
farqli o’laroq) moddiyunchiligi sifatida kelib chiqdi. Markscha ta’limotda Xudoning 
yoki boshqa g’ayri tabiiy kuchlarning (ruhlar, devlar, farishtalar va shunga 
o’xshashlar) qandaydir ravishda mavjudligi inkor etiladi. Modda abadiy bo’lib, 
o’ziga xos ob’ektiv qonunlar asosida rivojlanadi. F. Engels yozganidek, 
«moddiyuncha dunyoqarash qandaydir tashqi qo’shimchalarsiz, tabiatni qanday 
bo’lsa, shundayligicha sodda tushunish demakdir»
28
. Markscha ta’limotda dinning 
o’zi voqeylikning xayoliy in’ikosi sifatida o’zining bilish nazariyasi va ijtimoiy-
sinfiy o’zaklariga ega bo’lgan, «xalq afyuni» sifatida qarab chiqiladi. 
Markscha moddiyunchilik (XVII-XVIII asrlardagi mexanistik va metafizik 
moddiyunchilik shakllaridan farqli o’laroq) dialektik moddiyunchilik sifatida 
maydonga chiqdi. Dialektika tabiat, insoniy jamiyat va tafakkurning harakat va 
rivojlanishining umumiy qonunlari haqidagi fan sifatida markscha falsafaning eng 
muhim tarkibiy qismidir. Markscha ta’limotda u ashyolar va hodisalarni o’zaro 
bog’liklik va rivojlanishda qarab chiqishni talab qiluvchi usul, mantiq va bilish 
nazariyasi sifatida maydonga chiqadiki, uning ichki manbasi qarama-qarshilikdir. 
Dialektikaning asosiy qonunlari sifatida miqdor o’zgarishlaridan sifat o’zgarishlarga 
o’tish va uning aksi qonuni, qarama - qarshiliklarning o’zaro bir-biriga kirish qonuni 
va «inkorni inkor» qonuni shakllanadilar. 
Markscha moddiyunchilikning eng muhim xususiyati moddiyuncha qoidalarni 
bashariyat tarixiga tadbiqan yoyish, ya’ni tarixiy moddiyunchilik ta’limotini vujudga 
keltirish bo’ldi. Tarixiy moddiyunchilikning tayanch shiori: ijtimoiy ongni ijtimoiy 
borliq belgilaydi. Markscha ta’limot nuqtai nazaridan tarix bir-birini almashtirib 
turadigan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar yoki o’zining asosida muayyan ishlab 
chiqarish tarziga ega bo’lgan tarixiy jihatdan bo’lishi shart bo’lgan jamiyat turidir. 
Tarixni g’ildiratuvchi kuch hukmron va eziluvchi sinflar o’rtasidagi sinfiy kurash 
(ozod kishilar va qullar, patritsiylar va plebeylar, zamindorlar va chorikorlar, 
burjualar va proletar) bo’lib, u oxir oqibatda proletar inqilobiga olib kelishi lozim 
bo’lib, xususiy mulkni bekor qilib, sinfsiz kommunistik jamiyatni barpo qilib, ozod 
uyushma mehnatiga asoslangan va shiorga: «Har kimdan o’z qobiliyatiga yarasha, 
har kimga ehtiyojiga yarasha», deb yozilgan jamiyatni vujudga keltirishni ko’zda 
tutar edi. 
Marksning dunyoqarashi XX asrning butun mafkurasi va ijtimoiy amaliyotiga 
mohiyatan kuchli ta’sir o’tkazdi. Bu ta’limot bayrog’i ostida juda ham xilma-xil, 
ba’zida esa qarama-qarshi harakatlar: sotsial-demokratlar, kommunistlar, milliy-
ozodlik, o’ta murosasiz kuchlar faoliyat ko’rsatib, ijtimoiy inqiloblar va siyosiy 
to’ntarishlarni amalga oshirdilar. Garchi markscha ta’limotning asoschilarining o’zi 
o’z qarashlarini qotib qolgan qat’iy e’tiqodga aylantirishga qarshi chiqqan bo’lsalar 
ham, muayyan tarzda talqin qilinagn va muqaddaslashtirilgan marksizm «sotsialistik 
lager» mamlakatlarining rasmiy mafkuraviy ta’limotiga aylantirildi. Markscha 
ta’limotni «asliga muvofiq» aqidaga aylantirilishi va uni siyqalashtirilganligi 
28
K.Marks, F.Engels. Soch. 2-e izd. T. 20, -M., 1961, 513-b. 

---

49 
(stalincha ta’limotda va unga qardosh bo’lgan maoizm, chuchxe va boshqa 
oqimlarda) XX asrda G’arbiy yYevropa va AQSH da tanqidiy va g’arb marksizmini 
(neomarksizm) paydo bo’lishiga olib keldi. G’arb neomarksizmning bosh 
vazifalaridan biri Marks g’oyalarini totalitar ruhdagi talqinlardan tozalash edi.
XX asr oxiriga kelib «real sotsializm» ning barbod bo’lishi va «sotsialistik 
sistema»ning tarqab ketishi jahon taraqqiyotini o’zida mujassamlashtirgan deb e’lon 
qilingan proletariatning manfaati uchun ayrim olingan mamlakatlarda va umuman 
jahonda ijtimoiy tuzumni zo’rlik bilan almashtirishning muqarrarligi va zarurligi 
haqidagi nazariy qurilmalarning asossiz va amaliy jihatdan zararli ekanligini 
ko’rsatdi. 
XIX asrning oxiri – XX asrning boshlaridagi davr shu bilan ajralib turadiki, 
falsafiy maktablar XIX asr ikkinchi yarmida ijod qilgan mutafakkirlarning 
g’oyalarini rivojlantirib, to’plagan ilmiy bilimlarni Xegeldan keyingi davrdagi 
falsafiy asoslarning biri atrofida birlashtirishga harakat qildilar.