1. Fanning predmeti, maqsad va vazifalari

Postpozitivizm. YAngi pozitivistcha ta’limotning parchalanishi umumiy 
nomda birlashgan «postpozitivizm» deb atalagan bir qator fan falsafasining 
prinsiplarini vujudga kelishiga olib keldi. Bu yo’nalishning asoschisi «kritik 
ratsionalizm» ijodkori Karl Popper (1902-1988) edi. Postpositivizmga I.Lakatos, 
T.Kun, S.Tulmin, D.Agassi, P.Feyerbend kabi yirik g’arb fan faylasuflarining 
qarashlari taalluqlidir. Bu faylasuflarning asosiy vazifasi fan falsafasida 
pozitivistcha uslubdagi tafakkurni bartaraf etish edi. 
30-nchi yillardayoq Popper yangi pozitivizmning iduktivizmi, ma’noning 
verifikatsiyachilik nazariyasi, fan asosini tajribaviy tabiatni hodisa sifatida talqin 
qilishni qattiq tanqid ostiga olgan edi. U ilmiy bilishda metafizikaning o’rni va 
metafizik (an’anaviy falsafiy) muammoni oqlash masalasini qo’ygan edi. U shuni 
ko’rsatadiki, metafizikada aytilgan hukmlarni hissiy ma’lumotlarga tadbiq qilib 
bo’lmasligi asosida uni rad etish, mantiqiy jihatdan fundamental fanlarning butun 
nazariy asoslarini rad etishga olib keladi. «O’zlarining metafizikani barbod qilish 
intilishlarida, - deb yozadi K.Popper, - pozitivistlar u bilan birgalikda tabiiy fanlarni 

---

54 
ham yakson qiladilar, negaki, ilm-fan qonunlari aynan, metafizik hukmlarga 
o’xshash bo’lib, ularni hissiy tajriba haqidagi oddiy ifodalarga taalluqli deb 
bo’lmaydi. Ma’noni tushunishda agar izchil ravishda Vitgenshteyncha mezonlar 
qo’llanilsa, u vaqtda o’sha tabiat qonunlarini ahamiyatsiz narsa sifatida uloqtirishga 
to’g’ri keladiki, Eynshteyn ta’biricha, ularni qidirish «fizikaning oliy vazifasi» dir
33
.
Ilmiy va g’ayri ilmiy bilimlarni ajratish mezoni sifatidagi pozitivistcha 
verifikatsiya qoidasini tanqid qilib, Popper haqli ravishda ko’rsatib o’tadiki, 
«nazariyani hech qachon tajribaviy jixatdan verifikatsiya qilib bo’lmaydi»
34
. Ilmiy 
haqiqatga erishish vositasi sifatida intuktiv mantiqni mutlaqlashtirishni ham Popper 
haqli ravishda tanqid qiladi. Ma’lumki, o’z vaqtida D.YUm induksiyani mantiqiy 
asoslash muammoli ekanligini ko’rsatib o’tgan edi. SHu munosabat bilan Popper 
yozadi: «Induksiya qoidasini oqlash uchun, biz uchun induktiv xulosalarni 
qo’llashga tug’ri keladi, ularni oqlash uchun esa, yuqoriroq darajada turgan induktiv 
qoidani kiritish lozim, va hokazo shu ruhda davom etish zarur. Demak, tajribadan 
kelib chiqib, induksiya qoidasini asoslashga urinish, zaruriy ravishda yemirilishga 
duchor bo’ladi, negaki, u muqarrar ravishda cheksiz (regress) tanazzulga olib 
keladi»
35
. 
YAngi pozitivistcha ta’limotga qarshi o’laroq, Popper o’zining verifikatsiyalar 
(tasdiqlash) nazariyalariga emas, balki ularning falsifikatsiya qilish (soxtalash) 
jihatlariga asoslangan ilmiy bilim uslubini tavsiya qiladi. Ilmiy usulning mantiqiy 
asosi sifatida Popper induktiv emas, balki deduktiv mantiqni ko’radi, aniqroq 
aytganda esa, uning qoidasi bo’lgan modus tollensni nazarda tutadi. Popper 
nazaridagi ilmiy nazariyalarni tanlash va tekshirishning umumiy tasviri quyidagicha 
ko’rinishga ega: taxminlar o’rtacha qo’yilgandan keyin mantiqiy deduksiya 
yordamida ulardan qandaydir xulosalar keltirib chiqariladiki, ularni tajribada 
tekshirishdan o’tkazish mumkin bo’ladi. Agar xulosalardan biri tasdiqlanib qolsa, 
biz ham taxminning haqiqiyligi haqida hukm yurita olmaymiz. Ammo agar ana 
shunday xulosalardan biri rad etilsa, undan shu narsa kelib chiqadiki, taxmin 
yolg’on bo’ladi. Bundan Popper shunday xulosaga keladiki, «nazariyaning ilmiy 
maqomining mezoni uning soxtalash mumkinligi va raddiyaligidir»
36
.
Popper fikricha, ilmiy bilim asosan faraziy xususiyatga ega: «Biz bilmaymiz- 
biz faqat faraz qilishimiz mumkin»
37
. Popper «Ochiq jamiyat va uning dushmanlari» 
deb atalgan mashhur kitobning muallifi bo’lib, unda totalitar davlat tuzumlarini 
tanqid ostiga olib, ularga liberal qadriyatlarni qarama-qarshi qo’ydi.