1. Fanning predmeti, maqsad va vazifalari

Strukturalizm. XX asrning 20-nchi yillaridan boshlab, ijtimoiy-gumanitar 
fanlarda strukturalizm (tuzilish) deb umumiy nom olgan harakat boshlanadi. Uning 
asosida yotgan strukturali uslub dastavval tilshunoslikda (lingvistikadagi Praga, 
Kopengagen va Yel strukturalistik maktablari) ishlab chiqilgan bo’lib, keyinchalik 
ijtimoiy-gumanitar 
bilimlarning 
boshqa 
sohalarida 
(adabiyotshunoslik, 
madaniyatshunoslik, ruhshunoslik, jamityashunoslik, og’zaki ijod (folkloristika), 
estetika, irqshunoslik (etnologiya) va boshqalarda) yoyildi. Strukturalizm 
Fransiyada eng ko’p darajada yorqin namoyon bo’ldi. Uning asosiy vakillari K.Levi-
Stross, M.Fuko, J.Lakan, R. Bart va boshqalar edilar. 
«Strukturachilar» ning ilmiy bilishning turli sohalarida ishlashlariga 
qaramasdan 
(F. 
Sossyur 
lingvistikada, 
Levi-Stross 
etnologiyada, 
Bart 
adabiyotshunoslikda, Lakan ruhiy tahlilda va hokazo), ularni birlashtiruvchi 
qandaydir umumiylikni ajratib ko’rsatish mumkin. Ularning umumiy maqsadi 
gumanitar bilimga jiddiy usullarni olib kirish, uni tabiiy ilmiy g’oyaga 
yaqinlashtirish edi. Strukturalizmning asosiy tushunchasi struktura (tuzilish) bo’lib, 
uning ma’nosi turli xil qaytadan tuzishlarda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan tayanch 
munosabatlar majmuasini tushunish edi. Ana shu turdagi xilma-xil tayanch 
strukturalarni tilda, asabda, afsonalar, ijtimoiy institutlar va boshqa ijtimoiy - 
gumanitar bilimlarda qidirib topish strukturalizm uslubining asosida yotar edi. 
Strukturali usulning quyidagi asosiy bajariladigan ishlarini ko’rsatish mumkin:
1) yagona strukturaga ega bo’lish mumkin deb tahmin qilingan ob’ektlarni 
ajratish;
2) ushbu ob’ektlarni ularning tarkibiy qismlariga bo’lish natijasida ulardagi 
o’ziga xos munosabatlarni turli xildagi juft elementlar bilan bog’lash;
3) tarkibiy qismlar o’rtasidagi munosabatlarni tasvirlash va tizimga solish, 
hamda abstrakt strukturani barpo qilish;
4) strukturadan nazariy oqibatlarni chiqarish (muayyan variantlar) va ularni 
amaliyotda tekshirish
43
. 
Tekshirish ob’ektining strukturalarini topish va tasvirlash (til, adabiy matn va 
hokazo) uni tarixini o’rganishdan ko’ra muhimroq masala sifatida qaralar ediki, u 
o’z ifodasini uslubiy strukturali qoidada: diaxroniyadan ko’ra sinxroniya (ikki yoki 
bir necha hodisaning bir-biriga mos ravishda babbaravar bo’lishi) muhimdir degan 
jumlada topadi. Lingvistikada strukturalizm asoschisi bo’lgan F.Sossyur so’zlarni 
ma’nosini ularning tarixini o’rganish orqali aniqlab bo’lmaydi, balki ularning 
munosabatlarini tizimning elementlari bo’lgan boshqa so’zlar tahlili vositasida 
41
G.G.Gadamer. Aktualnost prekrasnogo. –M., 1991. 29-b. 
42
X.G.Gadamer. Istina i metod. –M., 1988, 548-b. 
43
Sm. M.N.Gretskiy. Strukturalizm. Filosofskiy ensiklopedicheskiy slovar. –M., 1989, 630-b.

---

59 
aniqlash mumkin deb hisobladi. K. Levi-Stross ham jamiyat madaniyatini strukturali 
tahlilini uni tarixiy o’rganishdan ko’ra afzal deb bildi. 
Strukturalizm dasturining eng muhim nuqtasi tilni belgilar tizimi sifatida 
tushunish va uni nutqqa qarama-qarshi qo’yishdir. Til tizim yoki invariantlar 
majmuasi sifatida nutqni shakllantiradi. Ushbu invariantlar obektiv bo’lib, muayyan 
sub’ektdan mustaqildirlar. SHu munosabat bilan strukturali lingvistika (tilshunoslik) 
markazi muayyan nutqiy harakatning xususiy xosiyatini o’rganishdan tizim tashkil 
qiluvchilik xususiyatiga va tayanch til strukturasiga bo’lgan bilish jarayoniga 
ko’chiriladi. Ibtidoiy jamoalarni o’rganishga o’zini bag’ishlagan Levi-Strossning 
strukturali antropologiyasida afsonalar rasm-rusumlar, niqoblar va boshqa madaniy 
qoidalar va me’yorlar ham o’ziga xos tillar, belgilar tizimidirlar. SHunday qilib 
R.Bart adabiy asarlarni belgilar tizimi sifatida qarab chiqadiki, ularda muayyan 
tabaqaning siyosiy intensiyasi to’planib tartibga solinadi. J. Lakanning ishlarida til 
bilan ongsizlik holatining sohasi o’rtasida taqqoslash o’tkaziladi. 
Ongsizlik holati ham strukturalarni aniqlash ob’ekti sifatida strukturachilar 
ijodida ahamiyatli o’rin tutadi. Levi-Stross asotir tafakkurni biz hayotda rioya 
etadigan ko’plab qoida va me’yorlarni tushunish kalitini beradigan jamoaviy ongsiz 
holat sifatida qarab chiqadi. Uni ongsizlik holati tahlilini hisobga olmagan, faqat 
ong tahlili uslubigagina qurilgan etnologiya qoniqtirmaydi. Ongsizlik holati 
J.Lakaning «strukturali ruhiy tahlili» da ham tadqiqot mavzusi bo’ldi.