7. Hayvonot olamining tuproqlar geografiyasidagi ahamiyati va tuproqlaming organik qismi Tuproqlaming zonal tarqalishiga hayvonlaming ta’siri o‘simliklamikiga qaraganda kam darajadaligi ma’lum boisa-da, biroq ulaming indikatsion ahamiyati juda yuqori. Tuproq turli – tuman hayvonlari uchun yashash muhiti hisoblanadi, ba‘zilari unda bir umr yashasa, boshqalari hayot ma‘romining ma’lum qismini unda o‘tkazadi. Tirik organizmlar biomassasi o‘simliklar biomassasiga qaraganda ancha kam va 5 % dan ko‘p boimagan fitomassani tashkil etadi. Nisbatan eng ko‘p hayvon biomassasi o‘tloq-dashtlarga to‘g‘ri keladi. Zoomassaning asosiy qismi juda mayda va o‘z o‘rnida hayvonot dunyosining eng ko‘p sonli vakillari – umurtqasizlar hissasiga to‘g‘ri keladi (97-99 %). 1 ga maydondagi tuproqda 200 ming dan 5 mln gacha yomgir chuvalchanglari uchrashi mumkin. Umurtqalilarning massasi umurtqasiz hayvonlarga taqqoslaganda ancha kam. 0 ‘tloq-dashtlarda u taxminan umumiy biomassaning taxminan 1 % ini, emanzorlarda - 0,12 %, aralash o‘rmonlar va taygada - 1,6 dan 4 % gacha, tundrada - 5 % gachani tashkil etadi. Tuproq hosil boiishida yomg‘ir chuvalchangining ahamiyati qadimdan ma’lum. Chuvalchang sutka mobaynida o‘z og‘irligidan 176-192 % ko‘p miqdordagi tuproqni ichagidan o‘tkazishi mumkin. Och sur o‘rmon tuproqlarida chuvalchanglar yiliga 40 s/ga yer osti o‘simlik qoldiqlarini qayta ishlashga qodir ekan, o'rmon-dasht qora tuprcfqlarda bu ko‘rsatkich - 35 s/ga va undan ortiq. janubiy kam gumusli qora tuproqlarda esa - 10 s/ga gacha etadi. Umuman har bir tabiat zonasi unda yashashga moslashgan ko‘plab turli tuproq faunasi uchun makon hisoblanadi. Kenglik bo‘ylab qaralganda ayrim turlaming dominantligi ortadi yoki aksincha kamayadi. - 7. Hayvonot olamining tuproqlar geografiyasidagi ahamiyati va tuproqlaming organik qismi Tuproqlaming zonal tarqalishiga hayvonlaming ta’siri o‘simliklamikiga qaraganda kam darajadaligi ma’lum boisa-da, biroq ulaming indikatsion ahamiyati juda yuqori. Tuproq turli – tuman hayvonlari uchun yashash muhiti hisoblanadi, ba‘zilari unda bir umr yashasa, boshqalari hayot ma‘romining ma’lum qismini unda o‘tkazadi. Tirik organizmlar biomassasi o‘simliklar biomassasiga qaraganda ancha kam va 5 % dan ko‘p boimagan fitomassani tashkil etadi. Nisbatan eng ko‘p hayvon biomassasi o‘tloq-dashtlarga to‘g‘ri keladi. Zoomassaning asosiy qismi juda mayda va o‘z o‘rnida hayvonot dunyosining eng ko‘p sonli vakillari – umurtqasizlar hissasiga to‘g‘ri keladi (97-99 %). 1 ga maydondagi tuproqda 200 ming dan 5 mln gacha yomgir chuvalchanglari uchrashi mumkin. Umurtqalilarning massasi umurtqasiz hayvonlarga taqqoslaganda ancha kam. 0 ‘tloq-dashtlarda u taxminan umumiy biomassaning taxminan 1 % ini, emanzorlarda - 0,12 %, aralash o‘rmonlar va taygada - 1,6 dan 4 % gacha, tundrada - 5 % gachani tashkil etadi. Tuproq hosil boiishida yomg‘ir chuvalchangining ahamiyati qadimdan ma’lum. Chuvalchang sutka mobaynida o‘z og‘irligidan 176-192 % ko‘p miqdordagi tuproqni ichagidan o‘tkazishi mumkin. Och sur o‘rmon tuproqlarida chuvalchanglar yiliga 40 s/ga yer osti o‘simlik qoldiqlarini qayta ishlashga qodir ekan, o'rmon-dasht qora tuprcfqlarda bu ko‘rsatkich - 35 s/ga va undan ortiq. janubiy kam gumusli qora tuproqlarda esa - 10 s/ga gacha etadi. Umuman har bir tabiat zonasi unda yashashga moslashgan ko‘plab turli tuproq faunasi uchun makon hisoblanadi. Kenglik bo‘ylab qaralganda ayrim turlaming dominantligi ortadi yoki aksincha kamayadi.
- 8. Tuproqlaming organik qismi. Tuproqning paydo bo‘lishini avvalo tog‘ jinslariga biologik omillaming ta’siri natijasi deyish mumkin. Shu tufayli tuproq hosil bo‘lishida biologik omilni ko‘pincha „yetakchi” sifatida qaraladi. Ular tuproqning organic moddalarini sintezlab, uning kimyoviy va mineralogik tarkibi, fizik xossalari, shuningdek, issiqlik hamda suv tartibiga ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqning organik qismining asosiy manbai – tuproq gumusi4 - o‘simliklar hisoblanadi. Uning bir qismining chirishi tufayli to‘q tusli va murakkab tarkibli majmuali organik birikma - chirindi (gumus) vujudga keladi. Gumusning shakllanishi murakkab jarayon. U turli geografik zonalarda turlicha - o‘ziga xos tarzda kechadi. Uning zaxirasi podzol tuproqlarda 100 t/ga, qo‘ng‘ir o‘rmon tuproqlarda - 150-300, oddiy qora tuproqlarda 700 t/ga dan ortadi. Uning asosiy qismi (yarmi) tuproqning 0-20 sm yuqori qismida mujassamlashadi. Gumus massasining asosiy qismini (60-70 %) gumin kislota va fulvokislotalar tashkil etadi. Tuproqning gumus holati bilan tuproqning zonal qator lari o‘rtasida mustahkam aloqa mavjud. Yer shari tuproqlaridagi gumus zaxirasi miqdori gidrotermik sharoit bilan bog‘liq. Eng ko‘p gumus zaxirasi yillik o‘rtacha harorat uncha yuqori bo‘lmagan va namlik meyorda bo‘lgan tuproqlarda kuzatiladi. Gumus moddalarining tarkibi va xossalaridagi tafovutlar unga ta’sir etuvchi jarayonlar, ya’ni nurash, tuproq tuzilmasining paydo bo‘lishi, moddalaming kesimdagi migratsiyasi, tuproq minerallari miqdorining o‘zgartirilishiga bog‘liq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
