1. Халқаро меҳнат тақсимоти нима? Унга таъсир этувчи омиллардан учтасини тушунтиринг

Ўзбекистон ташқи савдо сиёсатига ахамият берадиган бўлсак, ушбу сиёсатни олиб боришдан мақсад мамлакатимиз экспорт хажмини ошириш, экспорт товарларида юқори қўшимча қийматга эга маҳсулотлар улушини ошириш хамда истеъмолчиларни сифатли импорт махсулотлари билан таминлаш, импорт эвазига иқтисодиётда рақобат мухитини оширишдан иборатдир.
Савдо сиёсати воситалари (чоралари) энг аввало тарифли ва нотариф чораларга бўлинади. Тарифли чоралар барча мамлакатлар савдо сиёсатининг асосий қуроли бўлиб, божхона божлари, божхона таомиллари ва қоидалари
йиғиндисини ташкил қилади. Импорт қилинадиган товарларга божхона божлари божхона тарифларига умумлаштирилган бўлиб, у товарнинг келиб чиқиш мамлакатига қараб унга белгиланган божхона божлари ставкалари кўрсатилган ҳолда тизимлаштирилган товарлар рўйхатини ифодалайди. Унинг асосида келиб чиқишига ва қайта ишлаш даражасига боғлиқ ҳолда товарлар классификаторини ифодаловчи товар номенклатураси ётади. Мамлакатда божхона жараёнларини тартибга солиш асослари унинг Божхона кодексида белгиланган бўлади. Масалан, Россияда 2010 йилдан бошлаб Россия, Белоруссия ва Қозоғистон Божхона иттифоқининг Божхона кодекси амал қилади.
Нотариф чораларга иқтисодий ва маъмурий тавсифдаги турли воситалар бўлиб, энг аввало уларга божхона-маъмурий импорт расмиятчиликлари (божхона жараёнлари), яъни товарнинг божхона чегарасини кесиб ўтишда божхона органларининг ҳаракатлари йиғиндиси киради. Бунда энг мураккаб ва зиддиятли ҳолатлар бўлиб, товарнинг божхона қийматини ва келиб чиқиш мамлакатини аниқлаш жараёнлари ҳисобланади.
3. Савдо сиёсатининг воситаси бўлмиш ташқи савдо субсидияси тушунчасини аниқлаш бирмунча мураккабдир. ГАТТ (ЖСТ) доирасида катта ишлар амалга оширилиши натижасида мазкур барча субсидиялар учта “саватчага” гуруҳлаштирилган бўлиб, уларнинг ҳар бирига нисбатан турли жараёнлар амал қилади.
4. Ташқи иқтисодий фаолиятни давлат томонидан тартибга солишда иқтисодий усуллардан фойдаланиш ҳар томонлама самарали эканлигини айтилиши, оптимал таьриф ставкасини белгилаш муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Ҳозирги кунда давлатнинг фискал сиёсатини рағбатлантирувчи таьриф усуллар ўтиш даври иқтисодиётида муҳим аҳамият касб этувчи омилдир. 5. Ўзбекистон Республикаси ташқи савдосини тартибга солишни мустақилликка эришганидан сўнг 4 босқичда амалга ошириб келди.
Бу билан нотариф усулларни самарасиз деб бўлмайди, улар ҳам ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солишда ўз ўрнига эга. Аммо ҳозирги жаҳон хўжалиги интеграциялашув жараёнида таьриф усуллар самараси юқорилиги ҳисобига кўпроқ таьриф усулларда фойдаланиш тавсия қилинади. Иқтисодиётни глобаллашуви жараёнида ушбу усуллар аҳамияти товар ортиб бормоқда, ривожланган давлатлар тажрибасида иқтисодиётини очиқлик даражаси оптималлаштириш натижасида таьриф нотариф усуллар кенг қўлланилиб келмоқда.
7. Леонтьев парадоксини тушунтиринг
Леонтьевнинг парадокси ҳақидаги замонавий тушунчалар
Кўпчиликнинг бундай фикрларни кескин рад этиши тушунтиришни талаб қилди. Мунозара Хекшер-Олин назариясининг тўғри эканлигини ва Леонтьевнинг натижалари нотўғри эканини исботлашга уринишларга асосланган. Леонтьевнинг парадоксига қарши келтирилган далиллардан баъзилари:
1. Иш кучини малакали ва малакасиз меҳнатга ажратиш ва ҳар бир гуруҳнинг экспорт маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун алоҳида харажатларини ҳисоблаш керак. Америкалик олим Доналд Кайсинг, 1966 йилда чоп этилган тадқиқотда, ишчиларни "олимлар ва муҳандислардан" бошлаб "малакасиз ишчилар" га қадар малака даражасига кўра 8 хил тоифага бўлган. АҚШ таълим харажатларини ҳисобга олган ҳолда капитал сифатида қаралиши мумкин бўлган малакали меҳнат кучи маҳсулотларини экспорт қилади деган ҳулосага келган.
2. АҚШ йирик хом ашёларни импорт қилади, уларнинг қазиб олиниши катта капитал харажатларни талаб қилади. Шунинг учун, агар экспорт товарлари катта миқдордаги сармоя талаб қиладиган хом ашё талаб қиладиган бўлса, бу АҚШ экспортининг сармоявий ҳажмини оширади. Америкалик бир қатор олимлар, шу жумладан, америкалик Жеймс Ҳартиган Леонтьев нинг ўша йиллардаги маълумотларга асосланган ҳисоб- китобларини такрорлади, лекин катта миқдордаги хом ашёларга жуда боғлиқ бўлган ишлаб чиқаришларни четлаб ўтди. Парадокс йўқ бўлиб кетди, Хекшер-Олин назарияси адолатли эканини исботлади.
3. Леонтьев тести америка саноатининг меҳнатга қудратли саноатини чет эл рақобатидан ҳимоя қилиш учун яратилган АҚШ импорт тарифини ҳисобга олмади, бу эса меҳнат талаб қиладиган товарлар импортига тўсқинлик қилмоқда. Америкалик иқтисодчи Роберт Балдуиннинг 1971- йилда олиб борган қайта ҳисоб-китобларига кўра, тариф факторини бартараф қилиш Леонтьев парадоксининг таъсирини 5% га қисқартиради, аммо уни бутунлай йўқ қилмайди.
4. Америкаликларнинг таъми ва имтиёзлари анъанавий равишда мамлакатнинг ўзи капитал билан яхши таъминланганлигига қарамасдан, чет элдан сотиб олинадиган сармоявий технология маҳсулотларига қаратилган. Бу, аслида, бутун Хекшер-Олин назариясининг бошланғич иншоотларидан бирининг рад этилишини ва ишлаб чиқариш омилларининг нисбатларига қараганда бошқа сабабларга кўра халқаро савдони тушунтиришга уриниш деганидир.
5. Ишлаб чиқариш омилларининг тескариси: ишлаб чиқариш омилларининг ўзаро мослашувчанлиги шароитида юзага келиши мумкин бўлган, капиталнинг ортиқча мамлакатда бир хил тоифадаги меҳнатга қудрати юқори бўлган давлатда ва капитал сиғимида кўп меҳнат талаб этилади. Мисол учун, АмерикаҚўшма Штатлардаги ишлаб чиқарилган гуруч илғор технология асосида ишлаб чиқарилганлиги сабабли капитал интенсив бўлган маҳсулотдир. Въетнамнинг ортиқча мамлакатида ишлаб чиқарилган гуруч меҳнат меҳнат кучига-интенсив маҳсулотдир, чунки у деярли фақат қўл меҳнати билан ишлаб чиқарилади.

8. Ички миқёс самараси ва монополистик рақобатни тушунтиринг
Микроиқтисодий назариядан яхши маълум бўлган бу таъсирнинг моҳияти маълум технология ва ишлаб чиқаришни ташкил қилиш билан узоқ муддатли ўртача харажатлар ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш орқали камаяди: оммавий ишлаб чиқаришдан келиб чиқадиган тежамкорлик вужудга келади. Ушбу назария муаллифлари нуқтаи назаридан, кўплаб мамлакатлар (айниқса, саноати ривожланганлар) ишлаб чиқаришнинг асосий омиллари билан ўхшаш проектлар билан таъминланади ва бундай шароитда катта хажмда ишлаб чиқариш таъсири мавжудлиги билан тавсифланган соҳаларда ихтисослашганида ўзаро савдо қилиш фойдали бўлади. Бу ҳолда, ихтисослашув ишлаб чиқариш ҳажмини кенгайтириш ва махсулотни арзонроқ нархда ишлаб чиқариш имконини беради. Оммавий ишлаб чиқаришнинг бу таъсирини амалга ошириш учун етарлича катта бозор талаб қилинади. Бу эса халқаро савдода хал қилувчи аҳамиятга эга бўлади, чунки у бозорларни кенгайтиришга имкон беради. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, халқаро савдо ягона интергациялашган бозорни шакллантириш имконини беради, бу эса хар қандай мамлакат ички бозоридан каттароқ ҳисобланади ва истеъмолчиларга катта хажмдаги махсулотларни арзон нархларда таклиф қилиш имконини беради. Шу билан бирга, миқёсли таъсирни амалга ошириш, мукаммал рақобатнинг бузилишига олиб келади, чунки у ишлаб чиқариш концентрацияси ва монополист бўлган фирмаларнинг кенгайиши билан боғлиқ. Шунга кўра, бозорларнинг тузилиши ўзгариб бормоқда, бу бир хил махсулотларда ёки тармоқлараро рақобат бозорларида дифференциация қилинган махсулотларда ишлаб чиқарилган саноат ичидаги савдо билан саноат ўртасида савдоларнинг устунлиги билан олигополистик холга айланади. Бундай холатда халқаро савдо тобора ортиб бораётган улкан халаро компаниялар, трансмиллий корпорацияларга қарам бўлиб, муққаррар равишда ички савдо ҳажмини оширишга олиб келади, унинг йўналиши тезтез қиёсий устунлик тамойиллари ёки ишлаб чиқариш омилларини етказиш тамойиллари емас, балки фирма стратегик мақсадлари билан белгиланади. Компаниянинг жаҳон бозорида муваффақиятли бўлишига имкон берувчи рақобатбардош устунликларлари, бир томондан, тўғри танланган рақобат стратегиясига, бошқа томондан, ушбу рақобатбардош устунликларнинг омилларига (детерминантларга) боғлиқ. Компаниянинг рақобат стратегиясини танлаши иккита асосий омил билан белгиланади: фирма фаолият кўрсатадиган тармоқнинг тузилиши ва фирманинг тармоқдаги позитсияси. Саноатнинг бозор структураси, ундаги рақобатнинг хусусияти, рақобатлашувчи фирмаларнинг сони ва янги рақобатчиларнинг пайдо бўлиши, ўрнини босадиган маҳсулотларнинг мавжудлиги, хом ашё ва ускуналарни етказиб берувчиларнинг рақобатбардош позициялари ва ушбу саноатнинг якуний маҳсулоти истеъмолчилари билан аниқланади. Буларнинг барчаси саноатда монополия даражасига ва фирманинг рентабеллигига таъсир қилади. Компанияни саноатда егаллаган позицияси фирманинг қандай фойда топаётганлиги билан аниқланади. Фирманинг рақобатдаги ўрнининг мустаҳкамлиги, рақобатчиларга қараганда кам харажати ёки ишлаб чиқарилган маҳсулотининг дифференциаллиги (сифатни яхшилаш, янги истеъмол хусусиятларига ега маҳсулотлар яратиш, сотишдан кейинги хизмат кўрсатиш имкониятларини кенгайтириш ва бошқаларни) орқали таъминланади. Жаҳон бозорида муваффақиятга еришиш учун мамлакатнинг рақобатбардош устунликларига ега бўлган, тўғри танланган рақобат стратегияси керак. М. Портер мамлакатнинг рақобатбардош устунлигининг тўртта детерминантини аниқлайди. Биринчидан, ишлаб чиқариш омилларининг таьминланганлиги, бунда ҳозирги шароитда асосий рўлни мамлакатнинг маҳсус ривожланиш омиллар (илмий ва техник ютуқлар, юқори малакали ишчи кучи, инфратузилма ва бошқалар) эгаллайди. Иккинчидан, ушбу саноатнинг маҳсулотларига ички талабнинг кўрсаткичлари, унинг ҳажмига ва тузилишига қараб, масштаб эффектидан фойдалана олади, инновацияларни рағбатлантиради ва маҳсулот сифатини яхшилайди ва фирмаларнинг ташқи бозорга чиқишини рағбатлантиради. Учинчидан, рақобатбардош етказиб берувчилар (зарур ресурсларга тезкор киришни таъминлайдиган) ва унга яқин саноатдаги бир бирини тўлдириб турувчи маҳсулот ишлаб чикарувчилар (технология, маркетинг, хизмат кўрсатиш, ахборот алмашиш ва оказо).

9. Ташқи миқёс самараси нима? Реал дунёдаги мисоллар билан тушунтиринг

10. Халқаро савдода давлатнинг ролини тушунтиринг. Эркин савдо ва протекционизм мамлакатлар иқтисодий тараққиётида қандай роль ўйнайди?
Ҳар қандай давлатнинг ташқи савдо сиёсати ҳукуматнинг умумиқтисодий йўналишининг муҳим таркибий қисми саналади, янада торроқ маънода эса экспорт-импорт товар оқимлари ҳажми, товар таркиби ва жуғрофий йўналишини тартибга солиш билан боғлиқ бюджет-солиқ фаолияти соҳаларидан биридир. Ташқи савдо сиёсати хўжалик ривожланишининг ички жиҳатлари билан узвий боғлиқ бўлганлиги учун унинг бош вазифаси мамлакат ичкарисида кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш ва миллий бойликни кўпайтириш учун зарур бўлган қулай ташқи иқтисодий шарт-шароитларни шакллантириш ҳисобланади.
Эркин савдо сиёсати (ёки фритредлик — инглизча free trade) иқтисодий ҳаётнинг бир ҳодисаси сифатида XVIII асрнинг иккинчи ярмида пайдо бўлди. Унинг назарий жиҳатдан асосланишида А. Смитнинг машҳур асари - «Халқлар бойлиги табиати ва сабаблари» ҳал қилувчи аҳамият касб этди.
Фритредлик назарияси бошқа бир инглиз иқтисодчиси Д. Рикардо асарларида ривожлантирилди ва деярли ниҳоясига етказилди. Д. Рикардо Адам Смитнинг рақобат шароитида эркин тадбиркорлик аҳамияти ва мамлакат иқтисодиётини «кўринмас қўл» ҳукмронлигига, яъни бозорнинг ўз- ўзини бошқариш қонунлари ихтиёрига топширувчи жамиятнинг «тунги қоровули» сифатидаги давлат роли ҳақидаги ғояларини ривожлантирди.
Эркин савдо сиёсатининг классик намуналарини XIX асрнинг иккинчи ярмидаги инглиз-саксон мамлакатлари, айниқса, Буюк Британия ва унинг доминионлари (1947 йилгача Британия таркибига кирган, расмий жиҳатдан мустақил бўлган давлатлар) иқтисодиётида кузатиш мумкин. Ҳозирги пайтга келиб фритредлик тизимининг классик кўриниши давлат ихтиёрида бўлган бирор-бир мамлакат қолмади. Давлатнинг нуфузли ташкилотларини тартибга солиш борасида ролини сезиларли ошганлигини ҳисобга олсак, бу ўз-ўзидан тушунарли, албатта. Бироқ эркин савдо сиёсатининг унсурлари кўплаб мамлакатларнинг иқтисодий курсида ҳозир ҳам сезиларли, айниқса, ривожланган ва ҳудуди ҳамда ресурслари жиҳатидан кичик бўлган мамлакатларда, масалан, Сингапурда.
Иқтисодий назарияда одатда эркин савдо протекционизм сиёсатига (ингл. protection — ҳимоя, ҳомийлик), яъни миллий иқтисодиётни ички ва ташқи бозор тамойилларининг салбий таъсирларидан ҳимоялаш мақсадидадавлаттомонидан жорий этиладиган иқтисодий ва маъмурий чора-тадбирлар тизими қарама-қарши қўйилади.
Протекционизм ўз моҳиятига кўра, илк давлатлар шаклланган пайтдан буён мавжуд. Бу сиёсатнинг принциплари назарий жиҳатдан америкалик давлат арбоби А. Гамильтон (XVIII асрнинг охири) ва таниқли немис иқтисодчиси Ф. Лист (XIX асрнинг ўрталари) асарларида ишлаб чиқилган. Бироқ протекционизм амалий чора-тадбирлар серияси сифатида сайёрамизда сўл (СССР) ва ўнг («Учинчи рейх» - фашистлар Германияси) сиёсий оқимларнинг тоталитар режими даврида ўз кульминациясига етган. Бу мамлакатларда савдо соҳасига давлат монополияси хос эди.
Юқорида қайд этиб ўтилгандек, халқаро иқтисодий муносабатларнинг асосий тамойили сифатида янада кўп сонли мамлакатларни аҳоли турмуш фаровонлигини ошишини таъминловчи эркин савдо сиёсатига ўтиши тан олиниб келинаётган бўлса-да, протекционизмнинг «танланган» реставрацияси деб аталган жараён ҳам кузатилмоқда. Ташқи савдода давлатнинг асосий вазифаси мамлакат экспортёрларига ўз махсулотини жаҳон бозорларига кўпроқ олиб чиқишга хамда уларнинг рақобатбардошлигини оширишга кўмаклашишдан шунингдек ички бозорни химоя қилиш мақсадида импортга чекловлар қўйиш кабилардан иборатдир.

11. Тарифлар қандай функцияларни бажаради?