1 Huquqiy madaniyatni yuksaltirish davlat siyosatining muhim yo’nalishi

Oddiy daraja huquqiy madaniyat odamlarning huquqiy hodisalar bilan aloqada bo'lgan kundalik hayot doirasi bilan chegaralanadi. Kundalik huquqiy madaniyatning o‘ziga xosligi shundan iboratki, u nazariy umumlashtirish darajasiga ko‘tarilmasdan, aql-idrok darajasida namoyon bo‘ladi, odamlar tomonidan qonuniy majburiyatlarni kuzatish, bajarish va subyektiv huquqlardan foydalanishda kundalik hayotida faol foydalaniladi. Amalda, bu madaniyatli kundalik xatti-harakatlarning ulkan to'plamidir.
Professional huquqiy madaniyat darajasi huquqiy faoliyat bilan maxsus shug'ullanadigan shaxslar orasida rivojlanadi, ya'ni. advokatlarda.
huquqiy madaniyat nazariy daraja huquqiy hodisalarning mohiyati, mohiyati va o‘zaro ta’siri, uning ayrim sohalarini emas, balki huquqiy tartibga solishning butun mexanizmi haqidagi ilmiy bilimlarni ifodalaydi. Huquqiy madaniyat nazariyasi jamiyat hayotining muayyan sohalarini huquqiy tartibga solishda shaxs manfaatlari va ehtiyojlarini kontseptual tushunish shakli sifatida huquqning g'oyaviy-nazariy manbai bo'lishi mumkin va bo'lishi kerak.
Huquqiy madaniyat o'ziga xos xususiyatlarga ega funktsiyalari :
kognitiv va transformativ
huquqiy tartibga solish
me'yoriy qiymat
O'ng qanot ijtimoiylashuvi
kommunikativ,
prognostik.
Shunday qilib, huquqiy madaniyat jamiyatning huquqiy sohasidagi ijtimoiy amaliyot sifatida huquqiy tizim doirasida rivojlanadi.

18
O'tish davri tarixiy davrlarda jamiyat va huquq izchillik sifatini yo'qotishi mumkin, bu odatda huquqiy madaniyatning inqirozli holatida namoyon bo'ladi. Bunga misol qilib keltirish mumkin zamonaviy Rossiya, o'z tarixining aynan shunday chizig'ini boshdan kechirmoqda. Undagi inqirozli hodisalarning bartaraf etilishi bilan huquqiy madaniyatni yangi ijtimoiy asoslarda rivojlantirish jarayoni boshlanadi.

Huquqiy madaniyatning vazifalari.

1. 
   kognitiv (o'tgan davrlarning huquqiy merosi va ichki va xorijiy huquq yutuqlarini rivojlantirish; huquqiy davlatni shakllantirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish bilan chambarchas bog'liq);
   
2. 
   tartibga soluvchi (huquqiy tizimning barcha elementlarining samarali ishlashini ta'minlash va barqaror huquqiy tartibni yaratishga qaratilgan);
   
3. 
   kommunikativ(jamoat, guruh va shaxsiy manfaatlarni muvofiqlashtirishga hissa qo'shadi, odamlarning ijtimoiy jipsligini ta'minlaydi, huquqiy muloqotda, ta'lim olish jarayonida, ommaviy axborot vositalari, adabiyot va boshqa san'at vositalari orqali amalga oshiriladi);
   
4. 
   bashorat qiluvchi(qonun ijodkorligining rivojlanish tendentsiyalari va huquqni hayotga tatbiq etish, qonun ustuvorligini, qonun ustuvorligini, aholining huquqiy faolligini mustahkamlash muammolari va huquq tizimidagi boshqa o'zgarishlarni qamrab oladi);
   
5. 
   me'yoriy qiymat(harakat qiluvchi shaxslar va inson harakatlari, ijtimoiy institutlar ongida o'z aksini topadigan, qiymat kasb etuvchi turli faktlarda namoyon bo'ladi).
   

____________________________
O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g’risidagi qonuni.
19
Har bir ijtimoiy tuzum kelajagi, insoniyat istiqboli, kishilarning hayot va turmush darajasi fan va madaniyat taraqqiyoti bilan bevosita bog’liqdir. Fan va madaniyat rivojlanishi ta‘lim-tarbiya ishlarining qaydarajada olib borilishidan kelibchiqadi. Bu falsafiy aqida davlat ahamiyatiga ega bo’lgan ijtimoiy qonuniyat hisoblanadi. SHuning uchun, yurtimiz mustaqillikka erishgach, ta‘lim O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e‘lon qilindi‖1.
Jamiyatimiz va davlatimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biri insonto’g’risida g’amxo’rlik qilish, yosh avlodni yetuk shaxs, zamonamiz talablariga javob beradigan, bilimdon, yuksak ma‘naviyatli, e‘tiqodi mustahkam, irodasi kuchli, xalq, Vatan uchun jon kuydiradigan komil insonqilib tarbiyalash va voyaga etkazishdir. Zero, endilikda oldimizda turgan eng muhim vazifa ―milliy g’oyamizning uzviy tarkibiy qismlarini tashkil qiladigan komil inson, ijtimoiy hamkorlik, millatlararo totuvlik, dinlararo bag’ri kenglik kabi tamoyillarning ma‘no-mohiyatini bugungi kunda mamlakatimizda olibborilayotgan ma‘naviy-ma‘rifiy, ta‘lim-tarbiya ishlarining markaziga qo’yish, ularni yangi bosqichga ko’tarish, yosh avlodimizni har tomonlama mustaqil fikrlaydigan yetuk dunyoqarash egalari qilib tarbiyalashdan iborat‖2. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o`zining azaliy orzu niyatlariga erishdi. Tarixdan ma'lumki, xalqimiz uzoq o`tmishlardan beri o`z erki uchun mardonovor kurashib keldi. Biz huquqiy demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyatini qurishni o`z oldimizga maqsad qilib qo`ydik. Har bir fuqaroning huquq va erkinliklari qonun yo`li bilan himoya qilinishi va kafolatlanishi, so`z erkinligi, davlat boshqaruvida o`zi bevosita yoki
bilvosita ishtirok etish huquqiga ega ekanligi huquqiy davlatning muhim belgilaridandir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasing muqaddimasida xalqimizning asosiy maqsadlaridan biri insonparvar, demokratik huquqiy davlat barpo qilish deb ko`rsatilgan.

20
Huquqiy davlat qurish uchun esa shu davlat poydevorini yaratuvchilar, ya'ni yosh avlod huquqiy jihatdan bilimli, tarbiyali bo`lishlari kerak. Qonunlarni biladigan, ularga roiya etadigan, davlat va jamiyat manfaatlarini o`z manfaatlaridan yuqori qo`yib, ularni bajarishda yuksak saviyaga ega bo`lgan shaxslarni tarbiyalash huquqiy tarbiya fanining asosiy maqsadini tashkil etadi.

Mustaqil O`zbekistonning mustahkamlanishida qonunchilikka roiya qilish, fuqarolarning huquqiy onglilik darajasini yuksaltirish, qonunlarni hurmat qilish va ularga bo`ysunish, axloq-odob qoidalariga roiya etish kabi xislatlarni shakllantirish muhim ahamiyatga ega deb hisoblaymiz.
Huquqiy ta‘lim- tarbiya umumiy tarbiyaning ajralmas qismi bo`lib, insonni jamiyatda o`rnatilgan qonun-qoidalarga roiya etish, ularni hurmat qilishga chorlaydi.
Huquqiy davlatni barpo etishda qatnashuvchi shaxs, huquq va erkinliklarini bilib qolmasdan, demokratiyaning tub ma'nosini anglashi lozim. Chunki demokratiya huquqiy davlatning tarkibiy qismidir. Huquqiy ta‘lim- tarbiya dastlab oilada, bog`chada, maktabda boshlanadi. Lekin huquqiy ta‘lim- tarbiya inson hayoti davomida doimiy ravishda davom etadigan jarayondir. Huquqiy davlat qurar ekanmiz fuqarolarning qonunlarni bilishi, qonunga itoatkorlik, huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini rivojlantirish har birimizning burchimizdir. Bu borada huquqiy fan o`qituvchilari, huquqni muhofaza qilish organlari va ommaviy axborot vositalarining xizmatlari katta bo`ladi va ular zimmasiga mas'uliyatli vazifalarni yuklaydi.
Huquqiy ta‘lim va tarbiya o`qitishdan ko`zlangan maqsad ham shundaki, yosh avlodni huquqiy madaniyatini yuksaltirish, fuqarolarning huquqiy bilimlarini rivojlantirish hamda qonuniylik, qonunga itoatkorlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, milliy istiqlol g`oyasi ruhida tarbiyalash asosiy maqsad qilib belgilangan.

21
O`zbekiston – kelajagi buyuk davlat. Komil inson tarbiyasi har doim dolzarb mavzulardan biri bo`lib kelgan. Yoshlarni huquqiy tarbiyalash huquqiy davlat qurish va erkin fuqarolik jamiyatini barpo etishda muhim ahamiyat kasb etadi. yoshlarni insonparvarlik, vatanparvarlik va milliy istiqlol g`oyasi ruhida tarbiyalashda hamda huquqiy bilimlarini oshirishda huquqiy ta‘lim asosiy rol o‘ynaydi.

Yoshlarga huquqiy ta‘lim berishda va tarbiyalashda biz uchun qadrli bo’lgan milliy urf-odatlarimiz, an‘analarimiz, o’chmas merosimizga mehr-muhabbat, ularga sodiqlik ruhini shakllanitira olsak, har birimiz uchun ijobiy natija bajarayotgan ishlarimizning mahsuli ekanligi bilinadi. O`zbekiston huquqiy davlat barpo etish sari qadam qo`yilib, bu yo`lda huquqiy ta‘lim-tarbiya, huquqiy ongni takomillashtirish masalalariga katta etibor berib kelinmoqda. Bu mas‘uliyatli vazifada mehnat jamoalarida, bilim maskanlarida va har bir shaxs bilan olib borish borasida ko`p qirrali ishlar qilinmoqda.
Respublikamiz Oliy Majlisi tomonidan 2020 yil 23 - sentyabrda qabul qilingan va qarori bilan tasdiqlangan : «Ta‘lim to`g`risidagi qonun»i fikrimizning dalili bo`ladi. Jamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal qilish uchun xalqning huquqiy madaniyatini oshirish lozim, bu esa huquqiy savodxonlikni, huquqiy ta‘lim- tarbiyani oshirishni talab qiladi<sup>1</sup>.Sharq mutafakkiri, qomusiy olim Abu Nasr al-Forobiy huquqni fozil kishilarning haqiqiy baxtga erishish vositasi deb tushungan. Huquq, uning fikricha, mamlakatda tinchlikni ta`minlash, xavfsizlikni ta`min etish, taraq-qiyotga shart- sharoit yaratish, ijodiy mehnatga imkon yara-tish vositasidir. Huquq - ehtiroslarni jilovlash vositasidir. Huquq - insonni asrash, avaylash qurolidir.Forobiy asarlarini diqqat bilan o`rgansak, uning qarashlari o`z davridan ancha ilgarilab ketganligini ko`ramiz. Shuni aytish kerakki, alloma qadimgi mutafakkirlarning huquqiy sohadagi asarlariga sharhlar yozish bilan ularni shunchaki takrorlamadi, balki boyitdi. Arastu va Aftolun huquqiy qarashlariga bag`ishlangan kitoblari uning huquqiy sohada juda chuqur bilimga egaligi va fiqh fanlarini har tomonlama tadbiq etganligidan dalolat beradi.

22
Shu sababli allomaning huquqiy ta`limoti xalqimizning bebaxo huquqiy merosini tiklash, uni avlodlarga yetkazishda katta ahamiyatga ega.

Mutafakkirning fikricha, qonun adolatli bo`lishi kerak va uning nomidan u (qonun) haqida naimaiki gapirilsa ham mo`tabar ahamiyatga ega ekanliginita`kidlaydi. Qonunni mensimaydigan va shu bilan birga qo`l ostidagilarni ham shunga undaydiganlar o`z hatti-harakatlari ila katta tartibsizliklar keltirib chiqaradi, deydi Forobiy. Ulug` alloma qonunni joriy etuvchi odamlar orasida do`stlik tuyg`ulari mavjudligini kuzatgan holda, qonunning kamchilik va nuqsonlardan holi bo`lishini ta`minlash uchun olimlar joriy etilgan qonunlarni chuqur ishonch, bilim bilan tushuntirib berishi, sharhlashi zarurligini aytadi. Chunki agarda davlat o`z qonunchiligida haqiqiy muhabbat, yuksak aqlga asoslanmasa, uning qismati haloqat va parokandalik bo`ladi. Bu qoida davlatga ham, alohida odamga ham barobar taalluqli ekanligini alloma alohida qayd qiladi.Huquqiy ta‘lim- tarbiyali bo`lish uchun har bir shaxs umumhuquq bilimga, uni ongli ravishda qabul qilishga va huquqiy madaniyatni alohida bajarishga yetarli darajada huquqiy saboq olish kerak. Lekin hozirgi paytgacha huquqiy ta‘lim- tarbiya tushunchasi, uning tushuntirish metodlari olimlarimiz tomonidan to`laligicha yoritilmagan.Huquqiy ta‘limning keng va tor ma‘noda ko`rish mumkin. Keng ma‘noda butun jamoaning, ko`pchilikning ongiga ta‘sir ko`rsatishga qaratilgan ta‘lim, tor ma‘noda esa alohida shaxsga, uning ongiga ta‘sir etish yo`llari tushuniladi.Huquqiy ta‘lim natijasida keng omma yoki shaxs o`z hatti – harakatlarining qonuniy ekanligini tushunsa, huquq tartibotni buzmaslikka harakat qilsa o`zini ongli ravishda, huquq normalariga rioya etgan holda boshqara olsa, maqsadga erishilgan bo`lib hisoblanadi.Demak, huquqiy ta‘lim bu- tashkiliy ravishda muntazam olib boriladigan, aniq maqsadni ko`zlagan va shaxsga «guruh shaxslariga» ta‘sir qila oladigan, ularda huquqiy ong, huquqiy bilim, qonunlarga rioya qilish xislatlarini vujudga keltiradigan harakatdir¹.Ma‘lumki, qonunga rioya qilish uchun, eng avvalo uni bilish kerak. Huquqiy ta‘lim- tarbiya orqali har bir shaxsning ongiga nima qilmoq mumkin, nima qilmoq mumkin emasligini, jamiyat, davlat undan nimani talab qiladi, qonunlarga rioya etish yo`llari nimadan iborat ekanligini yetkazmoq lozim.
23
Tartib buzuvchilar orasida o`z hatti-harakatining noqonuniyligini anglamaslik, noqonuniy ekan deb ham o‘ylamaslik va bunday harakatni jazoga loyiq emas deb tushunish ko`p uchraydi. Shunday tushuncha hosil bo`lmasligi uchun huquqiy ta‘lim- tarbiya jarayonida har bir jamoada o`rnatilgan tartibni buzish, qonun normalariga rioya etmaslik natijasida intizomiy, ma‘muriy, moddiy yoki jinoiy jazo kelib chiqishini tushuntirish, uqtirish zarur.Huquqiy ta‘lim- tarbiyani kuchaytirishga oltmishinchi yillardan boshlab alohida ahamiyat berilla boshlandi.Shu davrga aytish kerakki, hozirda ham huquqiy ta‘lim- tarbiya bilan chambarchas bog`liq holda olib olib borilayapti. Shaxs va jamiyat o`rtasida vujudga keladigan munosabatlarning rivojlanish printsiplariga mos bo`lishi shaxs faoliyatini yo`naltirib turuvchi hayotiy pozitsiyaga bog`liq. Hayotiy pozitsiya esa ta‘lim- tarbiya jarayonida shakllanadi. Shu sababdan ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq shaxs tarbiyasini jamiyat o`z na‘zoratiga olgan va bu vazifani bajarishga eng dono kishilarga topshirgan. Shaxsni yashashga o`rgatish jamiyat faoliyatining muhim sohalaridan biri bo`lib kelgan. Ta‘lim- tarbiyaning ijtimoiy vazifasi shaxsni biror –bir foydali ishga, faoliyatga o`rgatish demakdir. Masalan, yoshlarni biror hunarga, muomalaga, sanatga, yurish turishga va boshqalarga o`rgatish.Huquqiy ta‘lim- tarbiya boshqa turdagi tarbiya bilan o`zaro yaqin. Masalan, shaxsda mehnatga bo`lgan munosabatni shakllantirishda ko`r-ko`rona itoatkorlikka emas, balki jamiyat va davlat manfaatlariga, davlatning tartib va qonunlarini hurmat qilishga o`rgatish lozim.Axloq normalari bilan huquqiy normalar bir biriga juda yaqin turadi. Shaxs axloqsiz bo`lsa, u qonunlar talabiga rioya qilmaydi. Binobarin, bunday shaxsni huquqiy tarbiyalash samarasiz bo`ladi, hatto jazo choralarini ham to`g`ri yo`lga solish qiyin.Huquqiy ta‘lim-tarbiya tizimi uch tarkibiy qismdan tashkil topadi:
-davlat belgilangan qonun qoidalarini o`qitish;
-ularni jamiyat a‘zolari o`rtasida tashviqot qilish;
-o`quvchi yoshlarni qonun qoidalar ijrosida bevosita ishtirok etishga o`rgatish.Huquq normalarini o`qitish deyilganda davlat organlari tomonidan tasdiqlangan dastur asosida shaxsga bilim berish tushuniladi.
24
Yuridik bilim berish umumiy va maxsus yo`nalishlarda bo`lish mumkin. Masalan, yuridik institutlar, fakultetlarida,«yurist operativ xodim» malakasi beriladi.Xalq maorifi tizimining barcha bo‘g`inlarida aniq dastur asosida umumiy huquqiy bilim beriladi.Huquqiy normalarni tashviqot qilishda jamiyat a‘zolari bilishi lozim bo`lgan qonun qoidalarni, qarorlar, farmonlar, farmoyishlar, buyruq va yo`llanmalarni turli vositalar yordamida aholi orasida tashviqot qilishdir. Huquqiy normalarni aholiga tushuntirish muhim qonunchilik printsipi bo`lib hisoblanadi. Qonunchilik talabiga ko`ra har bir yangi qonun qoida matbuotda elon qilingandan keyin ma‘lum vaqt o‘tgach amal qila boshlaydi. Yangi tartib qachondan boshlab joriy qilinishi huquqiy normaning o`zida ko`rsatiladi.Huquqiy ta‘lim-tarbiyaning maqsadi ma‘lum vositalar, shakl va metodlar yordamida shaxsning ongiga ta‘sir ko`rsatib, unda davlat belgilangan qonun qoidalarga itoatkorlikni, davlat siyosatini ijro etish hamda o`z hatti harakatini davlat talabiga muvofiq holda tanlay olish qobiliyatini shakllantirishdan iboratdir. Huquqiy ta‘limning asosiy maqsadi shaxsda huquqiy ongni shakllantirish, yani huquqiy normalarga hurmatni, ularga ixtiyoriy, ongli ravishda rioya qilishni tarbiyalashdir. Huquqiy ta‘lim-tarbiya shaxsning bolalik chogidan yetuklik davrigacha o`tkaziladigan tarbiyaviy jarayonnio`z ichiga oladi. Bu jarayon davrida shaxs oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, maktabda, maktabdan tashqari muassasalarda, oliy ta‘limda, o`rta maxsus, kasb-hunar ta‘limida, kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash idoralarida huquqiy ta‘lim- tarbiya oladi. Demak huquqiy ta‘lim- tarbiya bosqichma- bosqich beriladi. Bosqichli huquqiy ta‘lim- tarbiya berishdan maqsad yoshlarning huquqiy bilimlar va ko`nikmalarini tarkib toptirishni uzluksiz ta‘minlashdir.Masalan, birinchi sinflarda ona tili tushunchasi, tilga hurmat bilan qarash, o`quvchilarga qonun-qoidalarni o`rgatish, mulkni asrash, unga munosabatni bildirish, davlat, qonun, davlat ramzlari tushunchalarini o`rgatish lozim. Ikkinchi sinflarda «o`qish» darsida har xil tarbiya berish mumkin. Shu darsning«maktab» bo`limida munosabatlarni tushuntirish. «Ertaklar va masallar»

25
bo`limida jinoyat tushunchasini, tulkini turna bolalarini yeb qo`yishda, misol qilib bu jinoyat ekanligini va turna tulkini qilmishiga yarasha jazolaganini tushuntiriladi. Shunday tarbiya va huquqiy bilimlar har bir fanda sinfma-sinf olib boriladi.Yuqori sinflarda uning huquqiy ongini shakllantiruvchi huquqiy tushunchalar beriladi, u dasturlar asosida huquqiy munosabatlarga o`rgatiladi. Yuqori sinflarda hamma boshqa ta‘lim tizimlarida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O`zbekiston Respublikasining davlat apparati haqida umumiy tasavvur berish huquqiy ta‘lim- tarbiyaning aniq maqsadi qilib qo`yiladi.Huquqiy ta‘limning oldiga qo`yilgan umumiy vazifa shaxsga qonunlarni va unga amal qilish yo`llarini o`rgatish. Huquqiy ta‘limning yuridik vazifasi shaxsda muayyan holatlarda zarur huquqiy normalarni qo`llay olish qobiliyatini tarbiyalashdir.Huquqiy ta‘lim-tarbiyaning muhim vazifalaridan biri shaxsda huquq normalarini o`rganishga ehtiyoj o`yg`otish, yani o`zini mustaqil ravishda huquqiy tarbiyalashga odatlantirishdir. Huquqiy normalarga hurmat ruxida tarbiyalangan shaxs qonun-qoidalarga muntazam ravishda o`rganib boradi va boshqalarni ham shunday qilishga davat etadi<sup>1</sup>.Amaliyotda huquqiy ta‘limning har xil turlari mavjud. Lekin bugungi kungacha aniq bir ilmiy tushunchaga asosangan, ko`p qirrali huquqiy ta‘lim-tarbiya shakllarini ko`rsatib beruvchi adabiyot deyarli yo‘q. Bu ta‘lim-tarbiya, yuqorida aytib o`tganimizdek, oilada, bog‘chada, maktabda, bilim yurtlarida, institutlarda olib boriladi. Huquqiy ta‘lim-tarbiya tarbiyalanuvchilarning xulq-atvoriga ta‘sir ko`rsatuvchi, ularni tartib doirasida tutish uchu nasos bo`la oladigan bilim berishdir. Lekin tarbiyachi faqat bilim beribgina qolmasdan, tarbiyalanuvchilarga har xil shaklda ta‘sir ham o`tkazishi kerak.Huquqiy ta‘lim-tarbiyaning shakllari asosida davlat organlari, jamoat tashkilotlari, professor- o`qituvchilarining olib borgan ishlarining tashqi ko`rinishidagi ta‘sir yo`li, ta‘sir etish usullari yotibdi.Huquqiy ta‘lim-tarbiya shakllari har bir shu ish bilan shug`ullanuvchi uslubida o`z ifodasini topadi.

Masalan, o`quv yurtlarida huquqiy ta‘lim-tarbiya shakli, mehnat faoliyati bilan shug`ullanuvchilarnikidan farq qiladi.

26
O`quvchilarga dars jarayonida, darsdan tashqari vaqtda-suhbat, suhbatni huquqiy qoidalarini o`rgatish, o`yin darslari o`tkazish tariqasida olib boriladi.Huquqiy ta‘lim-tarbiya shakllari quyidagicha bo`lishi mumkin:a) huquqiy bilim;

b)huquqiy tashviqot;
v) jamoatchilik tomonidan olib boriladigan ishlar;
g) huquqni himoya qiladigan davlat organlarining ishlari bilan tanishish (tergov, sud jarayonlarida qatnashish);
d)xalq deputatlarini nomzodlikka tavsiya qilish majlislarida, mahalliy hokimiyatlar qoshidagi voyaga yetmaganlar komissiyalari ishlarida ishtirok etish.
Huquqiy ta‘lim-tarbiyani jamoa o`rtasida yoki individual shaklda amalga oshirish mumkin.Yoshlarni huquqiy bilimga va huquqiy tarbiyaga jalb etishda huquqni himoya qiluvchi davlat organlari xodimlari bilan uchrashuv o`tkazilishi, savol-javob kechalari tashkil etilishi yoki huquqshunos uyushmalari to`zilishi ijobiy natija beradi. Individual yakka tarzda huquqiy bilim berishda, huquqiy tarbiyalashda shaxsga maxsus adabiyotlarda tavsiya etilishi, unda qiziqish uyg`otish, tarbiyalanuvchining ruxiy holatini o`rganib, u qabul qila oladigan, tushuna biladigan tarzda suhbat olib borish maqsadga muvofiqdir.Huquqiy ta‘lim-tarbiyaning metodlari:Huquqshunoslar huquqiy ta‘lim-tarbiya metodlarini odatda ikki turga bo`ladilar ishontirish va majburlash. Huquqiy ta‘lim-tarbiya metodi-bu bir necha muayyan yo`l va usullar yig`indisi bo`lib, ular asosida kishilar ongiga, dunyoqarashiga ta‘sirqilinadi. Buning natijasida tarbiyalanuvchilarda qonunga hurmat hissi uyg`otiladi va qonunning buzilmasligi ta‘minlanadi.Eng asosiy metod bu – ishontirish metodi.Ishontirish orqali ijobiy natijaga erishilmasa, majburlash metodi qo`llanadi.Huquqiy ta‘lim-tarbiyada bu ikki metodni birga qo`llash ham mumkin¹.Huquqiy ta‘lim-tarbiyaning ilmiy printsiplaridan yana biri o`rganilayotgan qonun yoki qarorning kelib chiqish sabablarini, unga obyektiv zarurat borligini tushuntirib berishdir. 
27
Agar tarbiyalanuvchi qonun, qaror va qoidalarning vujudga kelishi, qabul qilinishi umumiy asoslarini tushunib olsa, ayniqsa, hozir o`rganilayotgan huquqiy normaning qabul qilinishi sababini bilsa, uni bajarishga ongli ravishda yondoshadi, o`zida ham huquqiy normaga nisbatan ehtiyoj sezadi.Huquqiy ta‘lim-tarbiyaga ilmiy yondoshish quyidagi faoliyatlardan tashkil topadi:
-o`rgatilishi lozim bo`lgan qonun va qonuniy aktning nazariy va amaliy jihatlarini puxta o`zlashtirib olish;
-ta‘lim-tarbiya obyektlarini o`rganish, ular bilan huquqiy norma o`rtasidagi bog`lanishni aniqlash;
-mazkur mintaqadagi huquqiy normaga aloqador huquqiy holatni (huquq- tartibotni, qonunchilikka munosabat )o`rganish va tahlil qilish;
-huquqiy normani tushuntirish shakl va metodlarini tanlab olish;
-huquqiy ta‘lim-tarbiya vositalarini tayyorlash; tarbiyalanuvchilarning fikrini o`rganish va savol – javobga tayyorlanish; huquqiy ta‘lim-tarbiyani shahar, tuman, viloyat, respublika miqyosida yagona shakl va metodlar asosida olib borish ham ilmiy printsipdir. Huquq-tartibot va qonuniylikni mustahkamlash butun mamlakatda huquqiy ta‘lim-tarbiyaga chuqur ilmiy yondoshishni taqozo qiladi. Hozir bu muhim ish davlat organlari va jamoat tashkilotlari hamkorligida amalga oshirilmoqda.
Ta‘lim--tarbiyaga har tomonlama yondoshish deb tarbiya maqsadining shaxs ongida shakllanishiga ko`maklashuvchi omillarni aniqlash, ta‘lim-tarbiya shakl va metodlariga ularga tayanish aytiladi.Bu vazifalarning zarar darajada amalga oshirilishi tarbiyachi bilan tarbiyalanuvchilarning o`zaro hamkorligiga bog`liqdir. Ikkala tomonning fikr almashishi, huquqiy tushunchalarga aniqlik kiritilishi, yakdillik asosida hayotiy holatining belgilab olinishi tinglovchilar huquqiy ongiga tegishli o`zgarish kiritadi va uni boyitadi. Masalan, tarbiyachi mehnat qonuniga kiritilgan o`zgarishlar bilan tinglovchilarni tanishtirmoqchi.

28
Maqsad ularning ongiga yagona qonun mazmunini aks ettirgan holda mehnat munosabatlarida qonundagi o`zgarishga muvofiq ish ko`ra olishni tarbiyalashdir.

Buning uchun tarbiyachi masalaga keng yondoshib, qonun o`zgarishi sabablarini dalillar yordamida ko`rsatishi, yangi qonun mohiyatini isbotlashi, uni ijro etish tartibini o`rgatish, ko`zda to`tilgan maqsadni misollar yordamida tushuntirish kerak. Har tamonlama yetuk shaxsni tarbiyalab yetishtirish maqsadi umumtarbiyaning maqsadi barcha yo`nalishlarini bir-biriga uyg`unlashtirilgan holda olib borishni taqozo qiladi.Bu bir kishining emas, balki butun jamoaning burchidir.Huquqiy ta‘lim-tarbiya ham bir kishining emas, chunki shaxsni har tomonlama shakllantirish uchun bir tarbiyachi barcha omillarni bilishga qodir emas.Bir pedagog huquqiy ta‘lim-tarbiyaning bir yoki bir necha yo`nalishigina shaxs ongida shakllantira olishi mumkin¹. Pedagog muayyan masala bo`yicha huquqiy ta‘lim- tarbiyaga keng yondoshishi uchun shu masalaga aloqador omillarni tanlab olishi, ularni yagona bir mavzuga yig`ishi, misollar yordamida uyg`unlashtirishi kerak. Masalan, o`quvchida O`zbekiston fuqarolariga sodiqlik burchini tarbiyalashda o`qituvchi-o`quvchi qanday qonunlarni o`rganishi kerakligini tanlab olishi, fuqarolarga taalluqli misollar topishi, fuqarolik burchi buzilganda davlat va jamiyat tomonidan ko‘riladigan choralarni belgilashi, yuridik dalillar to`plashi, so`ngra keng ta‘lim-tarbiya mavzularini ishlab chiqishi va shu mavzu bo`yicha ish olib borilishi kerak. Lekin shuni unutmaslik lozim, huquqiy ongning hatto biror yo`nalishini shakllantirish uchun ham yuridik omillarning o`zigina kifoya emas: masalan, intizomsiz shaxsni qayta tarbiyalash uchun uning huquqiy ongida burilish yasash, dunyoqarashiga, mehnat munosabatiga, madaniyat darajasiga ta‘sir ko`rsatishi kerak. Agar uni qonunga ko`ra jazolash bilan kifoyalansangiz, axloqiy buzuq ekan, yana eski odatini davom ettiraveradi.Binobarin, huquqiy ta‘lim-tarbiyaga aloqador omillar ikki guruhga bo`linadi: tarbiyachining axborotli hujjatlariga kiritiladigan omillar va tinglovchilar xususiyatiga bog`liq omillar. Ta‘lim-tarbiya jarayonida ikkala guruh omillar baravar e‘tiborga olinishi kerak.

29
Tarbiyachining axborotli hujjatlariga kiritilgan omillari suhbat mavzusida qanday qonun, qonuniy ishlarni tushuntirmoq, asosiy maqsad nimaga qaratilganligini bilib olmoq. Masalan, voyaga yetmaganlarning huquqbuzarligining oldiniolish bo`yicha ta‘lim-tarbiya: jinoiy, moddiy, intizomiy, huquqbuzarlikda voyaga yetmaganlar qanday harakatlari uchun javobgar bulishlariga taalluqli hujjatlarni to`plashdan iborat. Tinglovchilar xususiyatiga bog`liq omillarda tarbiyachi tinglovchilarning qabul qilish darajasi, yoshiga, maxoratiga va boshqa xususiyatlariga e‘tibor bergan holda tarbiya usulini tanlashdan iborat.

Jamiyat va davlat ijtimoiy faol va qonunga itoatkor fuqarolarni tarbiyalashdan manfaatdordir. Davlat jamiyat madaniy hayotining tarkibiy qismi bo'lmish huquqiy madaniyat to'g'risida alohida g'amxo'rlik qiladi.Huquqiy ta'limning maqsadi har bir kishiga amaliy faoliyatda zarur bo'ladigan huquqiy bilimlarni belgilangan davlat standartlaridan kam bo'lmagan hajmda olish imkoniyatini berishdan iboratdir. Tarbiyaviy va o'quv ishlari shaxsning huquqiy ong darajasini inson, jamiyat, davlat manfaatlariga javob beradigan eng umumiy yuridik prinsiplar va normalarni anglab yetishga qadar oshirishga yo'naltirilishi lozim.Huquqiy ta'lim uzluksiz bo'lib, yoshlikdan boshlab berib borilishi lozim. Bolalar maktabgacha tarbiya muassasalaridayoq xulq-atvor qoidalaridan xabardor bo'lishi, ma'naviy va ba'zi huquqiy normalar to'g'risida boshlang'ich tushunchalar olishi, kelgusida o'quv davomida bu bilimlar kengaytirilishi va chuqurlashtirilishi, aniq ifodalangan huquqiy xususiyat kasb etishi zarur¹.Huquqiy axborotdan barchaning erkin foydalana olishini ta'minlash, har kimga o'zining huquqiy bilimlarini oshirish uchun real sharoit yaratish fuqarolarga o'z huquqlari va erkinliklarini tegishli tarzda amalga oshirish, burchlarini bajarish, jamiyatning siyosiy hayotida ongli va faol ishtirok etish imkonini beradi. Huquqiy ta‘lim-tarbiyaning o'tmishdan qolgan faqat bir tomonlama axborot berish ma'rifatchilikka yo'naltirilganligini bartaraf etib, uni qonuniylikni mustahkamlash, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini muhofaza qilish vazifalari bilan uzviyroq bog'lash zarur.

30
Shuni muttasil nazarda tutish kerakki, huquqiy ta‘lim- tarbiya insonlarni huquq, qonuniylik ruhida tarbiyalash, huquqiy ma'rifat, qonunga hamda huquqqa nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish bilan cheklanib qolmay, balki shaxsning ijtimoiy-huquqiy faolligida, uning huquqiy madaniyatida o'zining tugal ifodasini topadi.

Aholining huquqiy tarbiyasi va ta'limini takomillashtirishga ta'lim va tarbiyaning hali foydalanilmagan mexanizmlarini yaratish, ulardan samarali foydalanish, tarbiya va ta'limning yangi shakllari va vositalarini joriy etish, moddiy-texnika negizini kuchaytirish yo'li bilan erishiladi.Huquqiy tarbiya va ta'limni kuchaytirishning asosiy choralari quyidagilardan iborat:davlat huquqiy tarbiya va ta'limning asosiy tashkilotchisi sifatida ta'lim va tarbiyaning usullari va vositalarini, bu faoliyat bilan bevosita shug'ullanayotgan muassasalar tuzilmasini muntazam ravishda takomillashtirib boradi;huquqiy tarbiya va huquqiy ta'limning muqobil tizimlarini shakllantirishga yordam beradi;aholi huquqiy madaniyatini oshirish borasida davlat tuzilmalari va jamoat birlashmalarining keng hamkorligini ta'minlash;ushbu faoliyatni muvofiqlashtirish, kechiktirib bo'lmaydigan va istiqboldagi vazifalarni aniqlash O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi va yuristlar jamoat birlashmalari faoliyatining eng muhim yo'nalishlaridan bo'lib qolishiga erishish;huquqiy tarbiya va ta'limning ta'lim-tarbiya muassasalari tomonidangina emas, balki huquqni muhofaza qiluvchi organlar, davlat organlarining va korxonalarning (muassasalar, tashkilotlarning), shuningdek mahalliy davlat hokimiyati organlarining yuridik xizmatlari xodimlari ishtirokida ham amalga oshirilishi; huquqiy ta'lim va huquqiy tarbiyaning ularni maktabgacha tarbiya muassasalarida, umumta‘lim o'rta maktablarda, akademik liseylarda, kasb-hunar kollejlarida, oliy o'quv yurtlarida olib borilishini nazarda tutuvchi normativ va o'quv-uslubiy mezonlarni ishlab chiqish, tasdiqlash hamda yangi o'quv fanlarini joriy qilish;huquqiy fanlar asoslarini chuqur o'rgatadigan o'quv yurtlari va ularda tayyorlanadigan yuridik kadrlarning sonini iqtisodiy, ijtimoiy, demografik vaziyat va jamiyatning tegishli mutaxassislarga bo'lgan ehtiyojini belgilovchi boshqa omillar e'tiborga olingan holda aniqlash; darsliklar, o'quv qo'llanmalari
31
va boshqa adabiyotlar tayyorlash va nashr etishni davlat tomonidan qo'llab quvvatlashni kuchaytirish;ta'lim va tarbiya muassasalariga dahldor bo'lmagan shaxslarning (ishchilar, xizmatchilar, uy bekalari, pensionerlar, harbiy xizmatchilar va boshqalarning) huquqiy tarbiyasi va huquqiy ta'limi tizimini takomillashtirish. Bu ishga davlat yuridik o'quv yurtlari, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, ilmiy-tadqiqot institutlari, huquqshunos olimlar va boshqalarni jalb qilish;yuridik o'quv yurtlarining moddiy-texnika negizini mustahkamlash kabilar tashkil qiladi¹.Mamlakatda fuqarolik jamiyatini shakllantirish, siyosiy-huquqiy tizimni takomillashtirish sharoitlarida huquqiy madaniyatni yuksaltirishning yangi vositalari va usullarini joriy etish lozim.
Huquqiy madaniyatni shakllantirishning vosita va usullarini takomillashtirish maqsadida:fuqarolar bilan olib boriladigan huquqiy ishlar saviyasini oshirish hamda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning va o'quv yurtlarining kadrlar bilan yetarli ta'minlanishiga erishish;mansabdor shaxslarning huquqiy bilimi va huquqiy madaniyati darajasiga nisbatan alohida talablar ishlab chiqish kerak. Chunki ular qonunlarni qat'iy ijro etishga, huquqning so'zsiz amal qilishini ta'minlashga, huquqiy siyosatni shakllantirish va amalga oshirishga da'vat etilganlar.
Huquqiy bilimlarni davlat idoralarigina emas, balki jamoat birlashmalari tomonidan ham ommalashtirish jamiyatda huquqiy madaniyatni oshirishning yangi shakllari jumlasiga kiradi.Yuridik o'quv yurtlari hamda huquq sohasida ilmiy muassasalari bo'lmagan shaharlarda va qishloq joylarda huquqiy ta'limni tashkil etishga alohida e'tibor berish lozim. Huquqiy bilimlarni ommaviy axborot vositalari orqali targ'ib qilish tizimini takomillashtirish, barchaga mo'ljallangan yuridik adabiyotlarni nashr etish huquqiy madaniyatni oshirishga ko'maklashadi.n tashqarida o`tkaziladigan ishlarning turli xildagi shakllari voyaga yetmaganlarning huquqiy ta‘lim-tarbiyasi tizimini to‘ldirib, muhim ahamiyat kasb etadi. Maktab o`qituvchilari, tarbiyachilar, sinfdan va maktabdan tashqari ishlar tashkilotchilari, ilmiy bo`lim mudirlari va direktorlari maktabdan tashqari vaqtlarda o`tkaziladigan har qanday huquqiy tarbiya ishlari mavjudligini bilishi,
32
shu bilan birga o`quvchilarning bu ishga jalb etishi, ularni buning uchun rag`batlantirish, bu ishni tashkil qilishda o`zlari tashabbus ko`rsatishlari lozim.Huquqiy bilimlar targ`iboti – huquqiy tarbiyaning muhim shakli bo‘lib hisoblanadi. Huquqshunos –lektorlar, olimlar va prokuraturalar, sudlar, militsiya, adliya organlarining amaliyotchi xodimlari respublikada, shu jumladan, voyaga yetmaganlar orasida huquqiy targ`ibot ishlarini olib borishadi. Bunday ishlarning asosiy maqsadi- davlat va huquq nazariyasi, yuridik bilimlarning ommalashtirilishi, huquqiy meyorlar va qonunchilikning demokratik printsiplarini tushuntirib berishidan iborat. Huquqiy targ`ibot aholining, huquqiy ta‘limining, huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini oshirish, huquqbuzarliklarning oldini olish va ogoxlantirishning muhim vositasi hisoblanadi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy qoidalarini targ`ib qilish huquqiy tarbiyaviy ishlarning muhim yo`nalishidir.Voyaga yetmaganlarni ijtimoiy – psixologik va boshqa o`ziga xos xususiyatlari ular o`rtasida huquqiy targ`ibotni tashkil etishning yo`nalishlarini belgilaydi. Huquqiy tarbiyaga doir ishlarda voyaga yetmaganlarning quyidagi guruhlariniajratib ko`rsatish qabul qilingan: o`rta umumiy ta‘lim maktablari, hunar-texnika bilim yurtlari, texnikumlar o`qituvchilari, 18 yoshgacha bo`lgan ishchi va qishloqdagi yoshlar, oliy o`quv yurtlari talabalari. Demokratik jamiyat qoidalarini mensimaydigan, qiyin tarbiyalanadigan, pedagogik jihatdan o`z holiga tashlab qo`yilgan, huquqbuzar voyaga yetmagan o`smirlar alohida toifani tashkil etadi.Huquqiy targ`ibot shakllari doimiy amal qiladigan va bir martalik bo`lishi mumkin.Doimiy amal qiladigan shakllarga quyidagilar kiradi: huquqiy bilimlar xalq universitetlari, huquqiy lektoriylar,yosh huquqshunos klublari va maktablari.Huquqiy bilimlar xalq universitetlari yoshlar fakul'tetlari yosh yigitlar va qizlarning huquqiy tarbiyasida muhim rol uynaydi.
Qonuniylikning jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o’rni beqiyos. Demokdatik davlat qonunning yuksak va mustahkam nufuzisiz biror ma’no kasb etmaydi.

33
Qonuniylik va qonun ustuvorligi mamlakatdagi yangilanish va modernizatsiyalash siyosatining negizini tashkil etadi.

“Qonunning ustuvorligi –huquqiy davlat faoliyat ko’rsatishining zaruriy shartidir”.
Qonuniylik-keng qamrovli,murakkab hodisa sifatida davlat va huquq nazariyasida muhim o’rin tutadi. Adabiyotlarda qonuniylikning u yoki bu qirralarini yorituvchi ta`riflar ko`p tarqalgan. Bunda qonuniylikni davlat organlarining faoliyati prinsipi, ijtimoiy hayotning o`ziga xos siyosiy-huquqiy tartibi, qonun tartiblarining aniq bajarilishi sifatida tushunish uchraydi. Jumladan, “qonuniylik-ijtimoiy hayotda huquq va qonun hamrohligidan, ijtimoy munosabatlar barcha ishtirokchilari tomonidan huquqiy normalar ko`rstmalarni og’ishmay amalga oshirish, jamiyatda tartib va uyushqoqlikni ta`minlashdan iborat ijtimoiy-siyosiy rejimdir’’. Jamiyatda qonuniylik turli shakllarda namoyon bo’ladi: avvalo, Konstitutsiya va qonunlarni o`tmish va hozirgi davrning ilg’or g`oyalari bilan sug`orilganligi, inson huquq va erkinliklari ustuvorligining ta`minlangiligi, qonunlarning adolatliligi va xalq manfaatiga xizmat qilishga asoslanganligida; ikkinchidan, qonunning ustuvorligi, ya’ni qonunlarning konstitutsiyaga, qonun osti normativ hujjatlarning qonunlarga mos kelishida; uchinchidan, davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning konstitutiya, qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga og`ishmay, so`zsiz rioya qilishida. Qonuniylikni tor va keng ma’noda tushunish mavjud. Tor ma’noda qonuniylik-barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari, mansabdor va yuridik shaxslar hamda fuqarolar tomonidan amaldagi qonunlarga aniq va og`ishmay rioya qilish. Keng ma’noda qonuniylik davlatning qonun yaratuvchilik va uni hayotga tatbiq etish faoliyatini ham qamrab oladi. Qonun normalarining yuqori saviyada ijod etish ishini tashkil etmay, qonunlarni jamiyat taraqqiyoti darajasiga moslashtirib borishga yo`naltitilgan faoliyatini yo`lga qo`ymay turib ijobiy natijaga erishib bo`lmaydi. Shuning uchun hayot talablariga javob beradigan yangi qonunlar qabul qilish, yangi shart-sharoit va talablarga javob berolmaydigan eski qonunlarni bekor qilish zarurati tug`iladi.

34
Qonun ijodkorligini takomillashtirish qonuniylikni mustahkamlashdagi eng muhim shartdir. Qonuniylik huquqning mavjudligi, jamiyatda chinakam demokratik muhit va huquqiy tartibning o`rnatilganligidan dalolat beradi. Zero, Amir Temur ta`kidlagandek, “Qayerda qonun hukmronlik qilsa, shu yerda erkinlik bo`ladi”. Demokratik davlatda qonuniylik barchaning qonun oldida tengligini anglatadi. Barcha teng majburiyat oladi va qonuniylik buzilganga teng javobgarlikka tortiladi. Jamiyatda qonuniylikning buzilishi quyidagicha namoyon bo`lishi mumkin: birinchidan, davlat hokimiyati organlari konstitutsiya va qonunlarga to`la rioya qilmaganda ; ikkinchidan, davlat organlari va mansabdor shaxslarning qonunlar, qonun osti hujjatlari hamda inson huquq va erkinliklariga rioya etmaganida,; to`rtinchidan, vakolatli davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning amaldagi huquq normalarini noto’g’ri qo’llaganida va hokazo. Jamiyatda qonuniylikning ta ’minlanishiga erishish, qabul qilinayotgan barcha normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitusiya va qonunlarga muvofiq kelishi va ularga zid bo‘lmasligi ham da huquqiy normalarni qonunlarga muvofiq qabul qilinishini taqozo etadi. Qonunlar qanchalik takomillashsa, ijtimoiy hayot talablari qanchalik to ‘la aks ettirilsa, ular kishilar ongiga shunchalik kuchli ta ’sir etadi ham da fuqarolarning huquqiy normalarni o ‘z ixtiyorlari bilan amalga oshirishlariga erishish mumkin. Jamiyatda qonuniylikni ta’minlashga bir qancha muhim prinsiplarga rioya qilish orqali erishiladi. Qonuniylikning o‘ziga xos xususiyatlari uning quyidagi prinsiplarida ifodalanadi:

Qonuniylikning yagonaligi. Qonunlar mamlakat hududida bir xilda qo‘llaniladi. Qonuniylik barcha qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar mamlakatning butun hududida yagona ma’no kasb etishi, bir xilda qo‘llanishi, hammaning qonun oldida tengligi, aholining biron-bir guruhi uchun imtiyoz va cheklashlar yo‘qligini bildiradi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasida shunday deyilgan: “ O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar”.
35
Respublikamizda qonunning yagonaligi va barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, birinchidan, O‘zbekiston Konstitusiyasi va qonunlarini uning butun hududida amal qilishini va barcha normativ-huquqiy hujjatlar qonun asosida qabul qilinib, ularga zid bo‘lmasligini anglatadi. Ikkinchidan, O‘zbekiston qonunlari uning ijtimoiy va davlat tuzumini, barcha millat va elatlarning manfaatlarini qo‘riqlaydi. Uchinchidan, mamlakatning butun hududida qonunlar bir xilda qo‘llaniladi.
Qonunning ustuvorligi va hamma uchun majburiyligi. Jamiyatda qonunlar oliy yuridik kuchga ega, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning hammasi qonun asosida qabul qilinadi. Biror-bir huquqiy norma qonunga zid bo‘la olmaydi, agar qonun bilan boshqa huquqiy norma o‘rtasida shunday nomuvofiqlik paydo bo‘lsa, bunday holda qonun amal qiladi. Bu prinsip Konstitutsiyamizning 15-moddasida mustahkamlangan bo‘lib, unda shunday deyilgan: “ O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar”. Qonuniylik va maqsadga muvofiqlik prinsipi. Mamlakat hududida amaldagi qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni aniq bajarish har qaysi davlat organi, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun shartdir. Ammo, barcha fuqarolar ham amaldagi qonunlarga bir xilda ixtiyoriy va vijdonan rioya qilavermaydilar.Ayrim fuqarolar qonun talablarini bajarmaydi va amaldagi ba’zi qonunlarning eskirib qolganligi hamda ularni hozirgi davr talablariga javob bermasligini ro‘kach qiladilar. Mamlakatda o‘rnatilgan qonunchilik tartibiga ko‘ra vakolatli organ tomonidan amaldagi qonunlar rasmiy ravishda bekor qilinguniga qadar u yuridik kuchga ega bo‘ladi va unga rioya qilish hamma uchun majburiydir. Jamiyatda o‘zining yuridik ahamiyatini yo‘qotgan biror-bir qonun yo‘q. Agar qonunlarning birortasi jamiyat manfaatlariga zid yoki uning talablariga to bg‘ri kelmaydigan bo‘lsa, bunday holda qonunchilik tashabbusi huquqiga ega subyektlar mazkur qonunlarni bekor qilish to‘g‘risidagi tashabbus bilan Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga murojaat etadilar.
36
Qonun o‘rnatilgan tartibda bekor qilingandagina, o‘zining yuridik kuchi va ahamiyatini yobqotgan hisoblanadi. Qonuniylikning aholi madaniy darajasi bilan bog’liqligi. Qonuniylik madaniyatni oshirishga, o‘z navbatida, madaniyatning rivojlanishi esa qonuniylikni mustahkamlashga yordam beradi. Qonuniylik aholining huquqiy madaniyat darajasi bilan bevosita bog‘liq. Jamiyatda aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyat darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, qonunlarga rioya qilish va ularning bajarilishi shunchalik samarali bo‘ladi. Aholining huquqiy ongi va madaniyat darajasi yuqori bo‘lmasa, bunda qonuniylikka erishish amri mahol. Basharti, fuqarolar qonun chiqaruvchi organning qonunlarda mustahkamlangan erku-irodasi, unda qo‘yilgan talablarni bilmas ekan, bundan ijobiy natija kutib bo‘lmaydi. Asosiysi, fuqarolar qonunlarda qanday imtiyozlar berilganligi yoki qanday harakatlar taqiqlanganligidan bexabar qoladi. Aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish hamda qonuniylikni mustahkamlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2019-yil 9-yanvardada “Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to’g’risidagi Farmon” qabul qilingan bo‘lib, u huquqiy savodxonlik, huquqiy tafakkur va ma’rifatni shakllantirishda dasturulamal bo‘lib xizmat qilmoqda. Mamlakatda qonuniylikni ta’minlashda ularni kafolatlash m uhim ahamiyat kasb etadi. Qonunlar orqali kishilar o‘rtasidagi munosabatlar tartibga solinar ekan, ularni hayotda to‘g‘ri tatbiq etish uchun qonuniyliktegishli usullar vositasida amalga oshiriladi. Bunday usullar davlat tomonidan belgilangan bo‘lib, qonuniylik kafolatlari deb ataladi.
Qonuniylik kafolatlari deganda huquqlardan foydalanish va yuridik majburiyatni amalga oshirishga imkon beruvchi ijtimoiy taraqqiyotning ob’yektiv shart-sharoitlari va davlat hamda fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan maxsus ishlab chiqilgan turli-tuman usul va vositalar tushuniladi. Qonuniylikni kafolatlash jamiyatda qabul qilingan qonunlarni ijtimoiy hayotga tatbiq etishning garovi hisoblanib, davlat ularni qo‘riqlash va mustahkamlashni ta'minlovchi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, yuridik, ma’naviy va boshqa omillarga tayanadi.

37
Agar qonunlar davlat tomonidan kafolatlanmasa, u ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda yuridik ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Qonuniylikni amalga oshirishning iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ijtimoiy, jamoatchilik,huquqiy kabi kafolatlari mavjud. Iqtisodiy kafolatlar — jamiyatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, samarali soliq tizimi, yuqori darajadagi ishlab chiqarish, moddiy ne’matlarning adolatli taqsimoti tizimining mavjudligi, iqtisodiyotning mustahkam huquqiy bazasi yaratilganligi bilan belgilanadi. Shuningdek, qonuniylikning iqtisodiy kafolati xilma-xil mulk shakllarining mavjudligi, monopoliyaning cheklanganligi, ijtimoiy inqirozning yo‘qligi, fuqarolarning yuqori darajada ijtimoiy va moddiy ta’minlanganligi bilan ham tavsiflanadi.

Jamiyatda qabul qilingan har bir qonun o‘zining iqtisodiy negiziga ega bo‘lishi lozim, chunki huquqiy normalarning amaliyotga tatbiq etilishi uchun muayyan sarf-xarajatlar talab qilinadi. Agar qonun qabul qilinsayu, lekin u iqtisodiy jihatdan ta’minlanmasa, amaliyotga tatbiq etila olmaydi. Ayonki, qonun normalarini amalga oshirish bevosita iqtisodiy manbalarga tayanadi. Siyosiy kafolatlar — davlat va uning faoliyatini yuqori darajada tashkil qilinganligi, hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipining joriy etilganligi, davlat organlarining konstitutsiya asosida tuzilganligi, demokratik siyosiy tartibning mavjudligi va boshqalarda namoyon bo‘ladi. Siyosiy kafolatlar mazmunini demokratiyaning mustahkamlanishi, davlat va jamiyat qurilishi, oshkoralik tarzida jamoatchilik tomonidan ma'muriy organlar faoliyatini nazorat qilishning kengayishi, adolatli siyosiy tizimning shakllanishi va rivojlanishiga erishish tashkil etadi. Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan siyosiy normalarni amalga oshirish uchun fuqarolarning erkin fikrlashiga sharoit yaratilishi, shuningdek, ommaviy axborot vositalariga nisbatan senzuraga yo‘l qo‘yilmasligi kabi talablar bajarilishi lozim. Mafkuraviy kafolatlar — jamiyatda hurfikrlilik, so‘z va fikr, ma’naviy rivojlanish erkinligi, diniy bag‘rikenglikning amal qilishi va insonlarning yuqori ma’naviyatga egaligida namoyon bo‘ladi.

38
Aholi qonunlarni muqaddas bilib, uni hurmat qilishi hamda unga so‘zsiz bo‘ysunishiga huquqiy savodxonlik va huquqiy tarbiyani yo‘lga qo‘yish, ommaning huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish orqali erishish mumkin. Ijtimoiy kafolatlar — bunda qonunlar qabul qilishda aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarining manfaatlari ustuvor inobatga olinishi lozim. Zero, davlat tomonidan qabul qilingan qonunlar oldida mamlakat barcha fuqarolari teng bo‘lib, qonun talablarini jamiyatning barcha a’zolari birday qabul qilishi shart. Shu bois qonun qabul qilish jarayonida uning normalarida jamiyatning barcha ijtimoiy qatlamlari manfaatlarining inobatga olinishi qonuniylikka erishishning garovidir. Shuningdek, qonuniylikka erishishda mamlakatda kuchli ijtimoiy siyosatni, ya’ni aholining bandlik darajasi yuqoriligi, ishsizlikdan himoyalanishning kafolatlanganligi, aholi kam taminlangan qismining davlat tomonidan ijtimoiy himoyalanganligi katta ahamiyat kasb etadi. Jamoatchilik kafolati — qonunlarni amalga oshirishda faqatgina davlatning tashabbusi yetarli emas. Qonunlarning ijrosini ta’minlashda davlat organlaridan tashqari, mansabdor shaxslar, ayniqsa, keng jamoatchilik — mahalla, maktab va boshqa ta’lim muassasalari, xotin-qizlar kengashi, yoshlar ijtimoiy harakati, nodavlat tashkilotlar, kasaba uyushmalari muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun mazkur jamoat birlashmalari qonunlarning amalga oshirilishi hamda ular buzilishining oldini olishda faol ishtirok etishlari lozim. Fuqarolik jamiyati institutlari qanchalik faol va kuchli bo‘lsa, qonuniylikning jamoatchilik tomonidan kafolatlanishi shunchalik ta’sirchan bo‘ladi.

Huquqiy kafolatlar — qonunchilik faoliyati va huquqiy tizimning mukammalligi, jamiyat, davlat va fuqarolarning yuqori darajada huquqiy ong va madaniyatga egaligi, yuridik amaliyot va yuridik fan (ta’lim)ning rivojlanganligi bilan belgilanadi. Huquqiy kafolat qonuniylikni ta’minlovchi kafolatlarning boshqa turlaridan keskin farq qiladi hamda samaraliroqdir. Chunki huquqiy kafolat qonunlar amal qilishi uchun asosiy garov hisoblanadi. Bunda huquqiy normalarning takomillashuvi, ularning bekamu ko‘st tatbiq etilishi, shuningdek, huquqiy normalar buzilishining oldini olishda mansabdor shaxslaming faoliyati va mas’uliyati katta o‘rin egallaydi.
39
Jamiyatda qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlash va qo‘riqlashda huquqiy kafolat ikki usulga, ya’ni: ishontirish va majburlash usullariga tayanadi.
Ishontirish usuli keng xalq ommasiga qonunlar va huquqiy normalar mazmunini tushuntirish orqali, ular ongiga singdirish va boshqa tarbiyaviy choralar ko‘rish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda qonunlarga ixtiyoriy rioya qilinishiga erishiladi. Majburlash usulida qonunlar va boshqa huquqiy normalar buzilgan taqdirda, davlat organlari tomonidan majburiy choralar qo‘llash amalga oshiriladi. Shu tariqa qonunning bajarilishiga erishiladi. Umuman qonuniylikni ta’minlash va rivojlantirishda, avvalam bor majburlash emas, balki ishontirish usuli asosiy o‘rin tutadi. Qachonki ishontirish ko‘zlangan natijani bermasa, huquqbuzar shaxs amaldagi huquqiy va ijtimoiy tartibotga qarshi o‘z harakatini davom ettirsa, shu vaqtdagina majburlash usuli qo‘llanilishi mumkin. Majburlash hamma vaqt ishontirishga asoslanadi. Ishontirish usuli huquqda mustahkamlangan yurishturish qoidalarini ta’minlash maqsadida jamiyat a’zolari ongiga davlat va jamoat tashkilotlarining faol ta’sir qilishidir. Qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlashda jamoatchilikka tayanish huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining ustuvor talabidir.
Qonuniylikni ta ’minlashda Konstitutsiyaning ahamiyati
Konstitutsiyamiz — Asosiy qonun sifatida, barcha qonunlarning, huquqiy tizimning o‘zagidir. U xalq manfaatini ifoda qiladi, xalq hokimiyatchiligini ta’minlaydi. Unda xalqning asosiy irodasi va intilishi har tomonlama o‘z ifodasini topgan.
O‘zbekiston huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati barpo etishni o‘z oldiga oliy maqsad qilib qo‘ygan va ushbu maqsad yo‘lida jadallik bilan odimlamoqda. Huquqiy davlatning asosiy belgilari sifatida:huquq hukmronligining tan olinganligi, inson huquq va erkinliklari ta’minlanganligi, hokimiyatlarning taqsimlanganligi, sud hokimiyatining mustaqilligi, rivojlangan fuqarolik jamiyati mavjudligi va boshqalarni e’tirof etish lozim.

40
Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi — O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat va ijtimoiy hayotni tashkil etishning asosiy prinsiplardan biri sifatida mustahkamlangan. Bu huquqiy davlat bosh mezonining amaldagi ifodasidir. Ushbu rahbariy g‘oyaning faol harakatini, ijrosini ta’minlash muhim vazifa hisoblanadi. Konstitutsiyamizda inson huquq va erkinliklari to‘liq mustahkamlab qo‘yilgan. Huquq va erkinliklar faqat qog‘ozda emas, balki, amalda ham o‘z ifodasini topmoqda. Har bir fuqaro konstitutsiyaviy huquqlarini to‘la anglab, ulardan amaliy hayotda ravon foydalanish imkoniyatiga ega.Huquqni bilish va anglash huquqiy tarbiyani to ‘g‘ri yo‘lga qo‘yishni talab qiladi. Huquqiy savodxonlik dastlab konstitusiyaviy qoidalarni o‘rganishdan boshlanadi. Mamlaktimizda Konstitutsiyani o‘rganish, unda mujassamlangan g‘oya va talablarni aholi, ayniqsa, yoshlar ongiga singdirish faoliyati muntazam tus oldi. Ommaviy axborot vositalaridaKonstitutsiyaning mazmuni, mohiyati, jamiyat hayotida tutgan o’rni, inson va fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlashdagi ahamiyatini yoritish keng o‘rin egalladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 3-bobida Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi prinsipi mustahkamlangan. Unga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasida Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitusiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar. Konstitutsiyaning birorta qoidasi O‘zbekiston Respublikasi huquq va manfaatlariga zarar yetkazadigan tarzda talqin etilishi, birorta ham qonun yoki boshqa normativ-huquqiy hujjat Konstitutsiya normalariga va qoidalariga zid kelishi mumkin emas (15— 16-moddalar). Qonuniylikning belgilaridan biri bo‘lgan barcha huquq subyektlari uchun qonun talablarining istisnosiz majburiyligini jamiyatdagi demokratik teng huquqlilik prinsipidan ajratib bo‘lmaydi. Qonun hamma uchun joriy qilinadi. Qonun oldida hamma teng. Qonunni bajarmaganlik yoki buzganlik uchun kirn bo‘lishidan qat’i nazar, javobgarlikka tortiladi va buning uchun u asos hisoblanadi. Jamiyatda davlat organlari va jamoa tashkilotlari, shuningdek, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun qonun (huquq) talablariga rioya etish majburiyati tengdir.

41
Shunday qilib, Konstitutsiya jamiyat hayotida qonuniylikka rioya etilishining negizi hisoblanadi. Fuqarolarning umumiy madaniy saviyasi, davlat apparati xizmatchilarining huquqiy bilim darajasining yuksakligi qonuniylikni ta’minlashning muhim omilidir. Huquqni amalga oshirish va huquqiy norma talablarini bajarish qonuniylikning asosiy talabidir. Bu talabning amalga oshirilishi, erkin ijtimoiy munosabatlarda shunday tartibni o‘rnatishga olib kelishi kerakki, bunda subyektiv huquq qarshiliksiz amalga oshirilishi, yuridik majburiyatlar esa og‘ishmay bajarilishi lozim. Qonuniylik asosida o‘rnatilgan bunday tartibot huquqiy tartibot deyiladi. Demak, huquqiy tartibot qonuniylik talablarini amalga oshirish asosida vujudga kelgan ijtimoiy munosabatlarning muayyan holatidir. Qonuniylik bilan huquqiy tartibot bir-biridan farq qiladi: qonuniylikning mazmuni huquqiy normalarga qat’iy va og’shmay rioya etishda ifodalansa, huquqiy tartibot esa, ijtimoiy munosabatlar ishtirokchilarining xulq-atvori, ularning subyektiv huquq va majburiyatlariga muvofiq kelishida ifodalanadi. Davlat jamiyatda o‘rnatilgan huquqiy tartibotning bosh kafolatidir. Shunday qilib, huquqiy tartibot —huquqiy munosabatlar doirasida, mazkur munosabatlarning ishtirokchilari o‘z subyektiv huquqlarini amalga oshirishlari va yuridik majburiyatlarini bajarishlari natijasida vujudga keladi. Qonuniylikni amalga oshirish huquqiy tartibotni ta’minlash vositalaridan biri bo‘lsa, huquqiy tartibotni mustahkamlash esa, o‘z navbatida qonuniylikni mustahkamlashga yordam beradi. Huquqiy tartibot — huquqiy normalarni qo‘llash natijasida ijtimoiy munosabatlarning tartibga solinganligini o‘zida ifodalaydi. Ushbu tartibot qonunlarning aniq amalga oshirilishi vositasida o‘rnatiladi. Bunda fuqarolar va tashkilotlarning huquqiy maqomi saqlanadi va ularning huquqiy layoqati qarshiliksiz amalga oshirilishi mumkin bo‘ladi. Qonunlarsiz qonuniylik bo‘lmaganidek, huquqiy munosabatlarsiz huquqiy tartibot ham bo‘lishi mumkin emas. Shu bilan birga, huquqiy tartibot bilan huquqiy munosabatlarning yig‘indisini tenglashtirib bo‘lmaydi. Ma’lum guruhdagi ijtimoiy munosabatlarning huquq bilan tartibga solinishi huquqiy munosabatlar yig‘indisini tashkil qiladi, ya’ni shu munosabat ishtirokchilari uchun qonunda aniq huquq va majburiyatlar ko‘rsatilgan bo‘ladi.
42
Ammo huquqiy tartibot uchun bu yetarli emas, shu bois subyektiv huquqlarning amalga oshirilishi, yuridik majburiyatlarning qat’iy bajarilishini ta’minlovchi kafolatlar boiishi zarur. Huquqiy tartibot huquq bo‘lgan joyda, huquq normalarining amalga oshirilishi ta’minlangan joyda mavjuddir.
Jamoat tartibi — huquqiy normalarni amalga oshirishni va jamiyat turmush qoidalarini (shu jumladan, axloq, odob va boshqa huquqiy bo‘lmagan ijtimoiy yurishturish qoidalarini) hurmat qilishni talab etadi. Jamoat tartibini buzish faqat huquqiy normalarni emas, balki turmush qoidalarini hurmat qilmaslik natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Jamoat tartibi huquqiy tartibotga nisbatan keng ma’noni anglatadi.
Jamiyatda huquqiy tartibotning o‘rnatilishi va amalga oshirilishi muayyan rahbariy g‘oyalar, prinsiplar asosida amalga oshiriladi. Huquqiy tartibot prinsiplari qonuniylik, huquqiy tartibotning yagonaligi, iyerarxiyaga asoslanganlik, adolatlilik, huquqiy tartibotning kafolatlanganligi, normativligi kabilardan iborat.
Qonuniylik — davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning mavjud normativ-huquqiy hujjatlarga og‘ishmay amal qilishini anglatadi. Huquqiy tartibotning yagonaligi prinsipiga ko‘ra mamlakatning butun hududida yagona huquqiy muhit, huquqiy tartib o‘rnatiladi, mazkur huquqiy tartibotga to‘g‘ri kelmaydigan boshqa tarzdagi tartib o‘rnatish qat’iyan man etiladi. Iyerarxiyaga asoslanganligi — huquqiy tartibotni amalga oshirishda ijtimoiy munosabatlar ishtirokchilari normativ-huquqiy hujjatlarning pog‘onama-pog‘ona joylashganligi prinsipiga rioya etishini anglatadi. Adolatlilik — huquqiy tartibotning asosiy prinsipi hisoblanadi. Jamiyatda o‘rnatilgan huquqiy tartibot adolat g‘oyasi bilan yo‘g‘rilgan bo‘lishi lozim, shundagina jamiyat a’zolari bunday huquqiy tartibotga ixtiyoriy rioya qilishlari mumkin. Huquqiy tartibotning jamiyat barcha a’zolari uchun maqbul bo‘lishi talab etiladi. Huquqiy tartibotning kafolatlanganligi — jamiyatda o‘rnatilgan har qanday huquqiy tartib davlatning tashkilotchilik faoliyati va majburlov kuchi bilan ta’minlanadi. Huquqiy tartibotni ta’minlashda huquqni muhofaza qiluvchi organlar yetakchi o‘rinni egallaydi.
43
Sud, prokuratura va ichki ishlar organlari o‘zlarining kundalik faoliyatida jamoat tartibini saqlash, jamoat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan vazifalarini amalga oshiradilar va shu yo‘l bilan jamiyatda huquqiy tartibot o‘rnatadilar.Huquqiy tartibotning normativligi — jamiyatda mavjud ijtimoiy munosabatlarning amalga oshishi hammaga birdek majburiy bo‘lgan huquqiy normalar orqali tartibga solinadi; huquqiy munosabat subyektlari va ularning subyektiv huquq va yuridik majburiyatlari doirasi hamda huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi, o‘zgartiruvchi va bekor qiluvchi yuridik faktlar qonun bilan belgilanadi; huquqiy munosabat ishtirokchilarining harakatlari aniqlashtiriladi.
Nazoratga olinganligi. Huquqiy tartibot davlat va jamiyat tomonidan o‘rnatiladi va nazoratga olinadi. Huquqiy tartibot o‘rnatilgan jamiyatda inson huquq va erkinliklariga rioya etiladi, fuqarolar o‘z majburiyatlarini ixtiyoriy bajaradilar. Shuningdek, fuqarolarning huquqiy xulq-atvorini amalga oshirishga, qonun va qonunosti hujjatlarini sifatli tarzda yaratishga hamda huquqni to‘g‘ri tatbiq etishga erishiladi. Yuqorida qayd etilgan prinsiplarga tayangan holda jamiyatda huquqiy tartibot o‘rnatiladi.
Yuridik adabiyotlarda huquqiy tartibotni turlarga ajratish, ya’ni tasniflash mavjud va u bir necha shakllarda namoyon bo‘ladi:
birinchidan, hududiy miqyosiga ko'ra mamlakat, viloyat va tuman miqyosida o‘rnatilgan huquqiy tartibot;
ikkinchidan, huquq sohasiga ko‘ra: konstitutsiyaviy, moliyaviy, ma’muriy, jinoiy-huquqiy va boshqa huquq sohalari doirasida o‘rnatilgan huquqiy tartibot;
uchinchidan, huquqiy ta’siriga ko‘ra umumhuquqiy, sohaviy va alohida normalar bilan o‘rnatiladigan huquqiy tartibot.

44
Ijtimoiy munosabatlami huquqiy tartibga solish muayyan tartibni joriy qilish, kishilarning o‘zaro munosabatlarida mustahkam intizomni qo‘llab-quvvatlashni nazarda tutadi. Jamiyatda qonuniylik, jamoat va huquqiy tartibotning ta’minlanishiga kuchli intizom orqali erishiladi.

Intizom — davlat organlari, jamoat tashkilotlari, shuningdek korxona va muassasalarda o‘rnatilgan, amal qilinishi lozim bo‘lgan ichki kun tartibi qoidalaridir. Huquqshunoslikda intizomni tasniflashning ko‘p turlari bo‘lib, ularni shartli ravishda uch guruhga bo‘lib o‘rganish mumkin. Bular davlat intizomi, harbiy intizom va mehnat intizomi kabi turlardan iborat. Davlat intizomi — davlat tomonidan o‘matilgan va shu hududda yashovchi barcha fuqarolar uchun majburiy ahamiyatga ega tartib-qoidalarga rioya etishdir. Davlat intizomi muayyan davlat hududida o‘rnatiladi, mazkur davlat fuqarolari uchun taalluqli bo‘ladi. Intizomni buzish yuridik oqibatlarni keltirib chiqaradi, o‘rnatilgan intizom davlat tomonidan qo’llab-quvatlanadi.
Harbiy intizom deganda barcha harbiy xizmatchilarning harbiy nizomlar, komandirlar (boshliqlar) ning buyruqlari bilan belgilangan tartib va qoidalarga qat’iy va aniq rioya etishi tushuniladi. Harbiy intizomga harbiy burch, shaxsiy mas’uliyat va mislsiz sadoqat kabi omillar orqali erishiladi.
Yuksak harbiy intizomga erishishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarda ifodalanadi: — harbiy xizmatchilarda yuksak axloqiy-ruhiy va jangovar fazilatlarni tarbiyalash, komandirlarning buyruqlariga ongli tarzda bo‘ysunish; — har bir harbiy xizmatchining o‘z majburiyatlari va harbiy nizomlar talablarini bajarish mas’uliyati; — harbiy qismda ichki tartibga bo‘ysunish, barcha harbiy xizmatchilar tomonidan kun tartibiga qat’iy rioya qilish;
— jangovar tayyorgarlikni puxta tashkil etish va u barcha shaxsiy tarkibni qamrab olishi.

45
Harbiy intizom qo‘mondonlarning o‘z qo‘l ostidagilarga kundalik talabchanligi, xizmatchilarning ijro intizomini nazorat qilish, harbiy xizmatchilarning sha’nini hurmat qilish va bu haqda doimo g‘amxo‘rlik, ishontirish, majburlash, jamoatchilik ta’sirini oqilona uyg‘unlashtirish va o‘rinli qo‘llash kabi omillarga tayangan holda amalga oshiriladi. Mehnat intizomi deganda, mehnat jamoalarining, har bir xodimning mehnatga munosabati, xatti-harakatlarining belgilangan tartibi tushuniladi.

Mehnat intizomi korxona (muassasa, tashkilot) rahbariyati tomonidan o‘rnatiladi va unga barcha xodimlarning rioya etishi majburiydir. O‘rnatilgan intizomning buzilishi xodimlarni tanbeh, hayfsan hamda mehnat shartnomasini bekor qilish kabi intizomiy javobgarlikka tortishga asos bo‘ladi.
Demak, intizom qonuniylik, huquqiy tartibot va jamoat tartibining uzviy, tarkibiy bo‘g‘ini hisoblanadi. Jamiyat a’zolarining alohida guruhlari faoliyat ko‘rsatayotgan tashkilot, korxona, harbiy qismlar va boshqalarda intizomning o‘rnatilishi, butun jam iyatda qonuniylik, huquqiy tartibot va jamoat tartibining o‘rnatilishiga ko‘maklashadi. Shunday qilib, muayyan davlat va jamiyat taraqqiyoti inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarining ta’minlanishi, qonuniylik talablarining qat’iy ravishda bajarilishi, jamiyatda huquqiy tartibot va jamoat tartibining qaror topishi bilan chambarchas bog‘liqdir.
Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish vositasi sifatida kishilar xulq-atvoriga ta’sir etadi va shu tariqa ularning xatti-harakatini huquqiy xulq-atvorga aylantiradi.
Ta’kidlash joizki, shu choqqacha yuridik adabiyotda asosiy diqqat e’tibor kishilar xulq-atvorining huquqqa zid jihatiga, ya'ni huquqbuzarlikka qaratilib, huquqiy harakatlar xususida kamroq fikr bildiriladi. Aslida jamiyatdagi aksariyat faoliyat va xatti-harakatlar huquqqa muvofiq, ya’ni huquqiydir.

46
Huquqiy xatti-harakatlar—shaxs xatti-harakatining yuridik normalarga muvofiq bo‘lishidir. Bu qonunga mos, yuridik shaklda ifodalangan ijtimoiy xatti-harakat bo‘lib, u tufayli huquq amalga oshadi. Huquqiy xatti-harakat doirasi va chegarasi huquqiy normalarning dispozitsiyasi bilan belgilanadi. Aynan u huquqiy tartibotning mohiyati hisoblanadi. Huquqiy xatti-harakat yo‘li bilan jamiyat boshqariladi, uning me’yoriy hayot — faoliyati tartibga solinadi, fuqarolarning huquq va majburiyatlari amalga oshiriladi. Jamiyatda vujudga keladigan va amalda bo‘ladigan huquqiy munosabatlarning asosiy qismi o‘z mazmuniga ko‘ra huquqiy xatti-harakatlardir. Huquqiy xatti-harakat deganda, huquq subyektlarining qonunga mos ijtimoiy — foydali harakati yoki harakatsizligi tushuniladi. Bunday xulq atvor jamiyat va davlat tomonidan ijobiy baholanadi. Huquqiy xulq-atvor jamoalar va yakka shaxslarning, umuman davlat, uning organlari va mansabdor shaxslarining huquq normalari asosidagi faoliyati bo‘lib, bunda huquqiy taqiqlarga rioya etiladi, yuridik majburiyatlar bajariladi, subyektiv huquqlardan foydalaniladi, shuningdek, vakolatli subyektlar tomonidan huquq o‘rnatiladi va u amalga oshiriladi. Keng ma’noda fikr yuritiladigan bo‘lsa, huquqiy xulq-atvor doirasigaham huquq ijodkorligi, ham huquqni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan butun “huquqiy makon” kiradi. Individ (shaxs) faoliyatining irodaviy xususiyati va ijtimoiy belgilanganligini inobatga olgan holda, uning huquqiy xulq-atvoriga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Shaxsning huquqiy xulq-atvori deganda, inson faoliyatining irodaviy faol va normativ-huquqiy jihati tushunilib, bunda subyektning huquqiy prinsiplar va normalarga ijobiy munosabati namoyon bo’ladi va u ijtimoiy ahamiyat kasb etadi.
Jamiyatda kishilaming xulq-atvori turli shakllarda namoyon boiib, ularning ifodalanishi, samarasi, motivlari, maqsadlari va oqibatlariga qarab turlarga ajratish mumkin. Huquqqa muvofiq xulq-atvor huquqiy norma bilan ushbu norma ta’minlashi kutilayotgan ijtimoiy samara (natija) o‘rtasi bog’lovchi bo‘g‘in hisoblanadi. Mazkur xulq-atvor turmushda qonuniylik rejimi talablarini amalga oshirish natijasidir, barcha huquqiy xulq-atvorlar yig‘indisi esa, mohiyat-e’tiboriga ko‘ra jamiyatda huquqiy tartibotning tantana qilishidir.
47
Huquqiy xulq-atvoming o‘ziga xos belgilari:
Ijtimoiy foydaliligi — bunda huquqiy xatti-harakatlar jamiyat, shaxs va davlat uchun foydali bo‘ladi va biror-bir shaxsga zarar keltirmaydi;
Ixtiyoriyligi va ongliligi bunda jamiyat a’zolarining asosiy qismi huquqiy harakatlarni jazo choralaridan qo‘rqishdan emas, balki o‘z ixtiyorlari bilan huquqni hurmat qilish asosida amalga oshiradi;
Huquq normalariga muvofiqligi — shaxslarning xatti-harakatlari amaldagi huquq normalariga mos kelishi va o‘rnatilgan talablarga javob berishi, shuningdek, huquq normalari bilan ruxsat etilgan chegaralarda bo‘lishi talab qilinadi.
Huquq qoidalariga amal qilish, yuridik majburiyatlami bajarish, berilgan huquqlardan foydalanish, maxsus subyektlar tomonidan huquqni qo‘llash — bularning barchasi birgalikda huquqiy xulqning mohiyatini ifodalaydi.
Huquq nazariyasida qaror topgan talqinga ko‘ra xulq-atvor — huquqqa muvofiq, yuridik betaraf va huquqqa zid keluvchi xulq-atvor bo‘lishi mumkin.
Huquqiy xulq-atvor tuzilishiga ko‘ra quyidagi to‘rt elementning birligidan iborat: sub’yekt, ob’yekt, sub’yektiv tomon va ob’yektiv tomon.
Sub’yektlar sifatida qonunda belgilangan tartibda tan olingan jismoniy va yuridik shaxslar hisoblanadi.
Ob’yektlar bo‘lib moddiy dunyoning ne’matlari, ijodiy faoliyat natijasi va sub’yektlarning xulqi hisoblanadi.
Ob’yektiv tomon huquqiy xulqning harakat yoki harakatsizlik shakllarida namoyon bo‘lishidir.
Sub’yektiv tomon huquqiy xulq-atvorning ichki tomonlarini ifodalab, u huquq subyektlarining harakatlari motivlari, ruhiy holati, ichki kechinmalari hamda mas’uliyatlilik darajasi bilan tavsiflanadi.

48
Huquqiy xatti-harakat juda keng ma’noga ega. U o‘z xususiyatiga ko‘ra bir xil emas. Shaxsning huquqiy tartibga solish jarayoniga jalb etilish darajasiga ko‘ra huquqiy xatti-harakat quyidagi to‘rt turga ajratiladi:

Faol huquqiy xatti-harakat. Bu fuqarolar va yuridik shaxslarning tashabbusi, aqliy salohiyati va moddiy imkoniyatlariga tayangan holda huquqiy normalarni amalga oshirishga qaratilgan faol huquqiy faoliyatidir. Shaxsning huquqiy faolligi — davr talabi. Huquqiy faollikning nam oyon bo‘lish shakllari turlicha. Bu jamiyatga sidqidildan faol xizmat qilish, siyosiy va ijtimoiy hayotda qatnashish, qonun loyihalari muhokamasida bevosita ishtirok qilish, davlatning har xil tuzilmalari bilan hamkorlik qilish va hokazo.
Odatdagi huquqiy xatti-harakat. U faollikdan farq qilgan holda, ortiqcha xarajat va harakat bilan bogiiq bo‘lmaydi. Bu kishining doimiy xizmat va boshqa hayotiy faoliyatidan kelib chiqadi va u, odatda, huquqiy normalar talabiga mos keladi. Fuqarolar ushbu xatti-harakat doirasida o‘zlarining yuridik ahamiyatga molik u yoki bu harakatlarini amalga oshiradilar. Lekin bu ularning faolligini huquqiy talab darajasidan oshirishga olib kelmaydi. Shaxsning amaliy hayotdagi faoliyati oddiy va zaruriy hoi hisoblanadi. Aynan shunga muvofiq shaxsning moddiy va ma’naviy ehtiyojlari qanoatlantiriladi.
Konformistik (sust) huquqiy xatti-harakat. Fuqarolar o‘rnatilgan huquq normalariga ijtimoiy muhit ta’sirida, ya'ni o‘z safdoshlarining kasbdoshlari, rahbarlarining ko‘z o‘ngida rioya qiladilar. Bunda fuqaro o‘zining tashabbusi va mustaqil fikri bilan emas, balki hamma shu harakatni amalga oshirganligi uchun ham shunday qilishga majbur bo‘ladi. Konformistik xulq-atvor ijtimoiy foydali xulq-atvorning eng quyi darajasidir. Shuningdek, fuqaro o‘ziga tegishli huquq va erkinliklardan kerakli maqsadda foydalanmasligi namoyon bo‘ladi. Masalan, fuqaro nikohdan o‘tishda, mulkka egalik qilishda, saylovlarda ishtirok etishda sustkashlikka yo‘l qo‘yishi mumkin. Bunday paytda shaxs o‘z manfaatini qanoatlantirish imkoniyatidan foydalanmaganligi natijasida salbiy oqibatlar kelib chiqadi.

49
Fuqaroning sustligi sababli siyosiy va huquqiy sohada loqaydlik yuzaga keladi. Davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati pasayadi va hokazo.

Marginal huquqiy xatti-harakat. Marginallik lotincha “marginalis” so‘zidan olingan bo‘lib, chekkada, chegarada turish ma’nosini anglatadi. Bunda shaxs davlat tomonidan o‘rnatilgan jazo tizimidan qo‘rqishi oqibatida huquq talabiga bo‘ysunadi. Bu toifa shaxslar ijtimoiy faol yoki odatiy huquqiy xatti-harakatni amalga oshirmaydilar. Marginallik xulqatvorning shunday shakliki, bunda individ g‘ayriijtimoiy kayfiyatda, o‘rnatilgan huquqiy tartibotni buzish chegarasida bo‘ladi, ammo muayyan hadik va qo‘rquv ta’sirida salbiy oqibat yuz bermaydi. Ushbu vaqt oralig‘ida shaxsning xatti-harakatlarining motiviga jazoga tortilishdan xavotirlanish, huquqqa rioya qilishdan manfaat qidirish, yaqinlari va jamoaning dashnomlaridan, noroziliklaridan cho‘chish kabi omillar ta’sir ko‘rsatadi. Umuman olganda, marginal xulq-atvor huquqqa muvofiq xulq-atvor hisoblanadi. Chunki, shaxs o‘z e’tiqodi jihatdan huquqiy talablarga xayrixoh bo‘lmasa-da, biroq ularga rioya etadi.
Huquqqa muvofiq xatti-harakatlarning bir qancha turlariga bo‘linadi. Ularni turli mezonlar asosida tasniflash mumkin. Masalan, huquqqa mos xatti-harakatlarning tashqi namoyon bo‘lish xususiyatiga ko‘ra faol harakat yoki aksincha, passiv xulq-atvor — harakatsizlik turlariga ajratiladi.
Ma’lumki, huquqqa muvofiq xatti-harakat muayyan huquq sohalarga tegishli bo’lgan normalar asosida amalga oshadi. Shunga ko’ra huquqiy xatti-harakatlarni fuqaroviy-huquqiy, ma’muriy-huquqiy, mehnat huquqiy, oilaviy-huquqiy kabi turga ajratiladi. Huquqiy qoidalarni amalga oshirish shakliga ko‘ra, huquqqa muvofiq xatti-harakatlarni huquqqa rioya etish, bajarish, foydalanish yoki uni qojlash bilan bog‘liq xulq-atvor sifatida guruhlashtirish mumkin.Huquqiy faoliyat va xatti-harakatlarni amalga oshirilish sohasiga qarab — siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa turlarga tasniflash mumkin.

50

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston, 2021
2. O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g’risidagi qonuni. T.:2020 yil, 23 senyabr.
3.O’zbekiston Respublikasining «Huquqbuzarliklar profilaktikasi to’g’risida»gi Qonuni//O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2014 y., 20-son.
4.O’zbekiston Respublikasi «Sudlar to’g’risida»gi Qonuni, 2001 yil 29 avgustdagi (yangi tahrirda). O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2014y
5.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi ―O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risidagi 4947-son Farmoni.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 9-yanvardagi ”Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to`g`risida” 5618-son Farmoni.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 5 iyuldagi ―Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O’zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo’llab-quvvatlash to’g’risidagi 5106-son Farmoni.
8.”Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish konsepsiyasi”. 2019-yil 9-yanvar
9. Mirziyoyev Sh.M. ―Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz mavzusidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi. – T.: ―O’zbekiston, 2017. – 56 b.
10.Mirziyoyev Sh.M. ―Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi mavzusidagi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: ―O’zbekiston, 2017. – 48 b.