1. Ingliz uyg‘onish davri adabiyotining xususiyatlari va yеtakchi namoyondalari

MUNDARIJA:
1. Ingliz uyg‘onish davri adabiyotining xususiyatlari va yеtakchi namoyondalari ……………………………………………………………………………………2-7
2. Kristofer Marlo ijodida Carpe diem she’riyatining o‘rni …………………....8-24
3. Kristofer Marloning ingliz uyg‘onish davri adabiyotining taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi …………………………………………………………………………23-25
4. “O‘z sevgisiga ehtirosli cho‘pon” asar Carpe diem she’riyatining gultoji va asar tahlili…………………………………………………………………………..26-27
Xulosa…………………………………………………………………………28-29
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..…30-32

1. 
   INGLIZ UYG‘ONISH DAVRI ADABIYOTINING XUSUSIYATLARI VA YETAKCHI NAMOYONDALARI
   
   
   

Yangi XVII asrning boshi. Ingliz Uyg‘onish davri rivojlanishining uchinchi va oxirgi bosqichining boshlanishi. Ushbu bosqichning boshlanishini Spenserning o‘limi (1599), Esseksning fitnasi (1601) yoki nihoyat qirolicha Yelizaveta o‘limi (1603) bilan aniq belgilashimiz biz uchun ahamiyatsiz. Qanday bo‘lmasin, Yelizaveta hukmronligining so‘nggi yillarida va Yoqub I hukmronligining birinchi yillarida jamiyat hayotining yangi xususiyatlari, birinchi navbatda, ilgari sodir bo‘lgan nisbiy siyosiy muvozanatning buzilishidan iborat edi. Burjuaziya va mutlaq monarxiya o‘rtasidagi ittifoq buzildi, bu endi burjuaziyaning keyingi rivojlanishiga to‘siq bo‘lmoqda. Burjuaziya va monarxiya o‘rtasidagi siyosiy qarama-qarshilikning kuchayishi bilan bir qatorda ekspluatatorlar va ekspluatatsiya qilinuvchilar o‘rtasidagi ijtimoiy qarama-qarshiliklar ham aniqroq namoyon bo‘ladi. Biroq, hozirgacha ikkinchilar o‘z manfaatlarini burjuaziya manfaatlariga qarama-qarshi qo‘ymaydilar, o‘zlarini sinf sifatida anglamadilar va burjuaziyaning feodalizmning so‘nggi qoldiqlaridan biri - monarxiyaga qarshi kurashini qo‘llab-quvvatlamadilar. Sinfiy qarama-qarshiliklarning keskinlashuvi adabiyotda bor kuchi bilan ifodalanadi. Buning eng yorqin ifodasi Shekspirning buyuk fojialarni yaratgan davridagi ijodidir.¹ XVII asr boshlarida. kuchayib borayotgan ijtimoiy-siyosiy reaksiya taʼsirida Uygʻonish davri gumanizmi alohida yozuvchilar ijodida turlicha namoyon boʻladigan inqiroz davriga kiradi. Umuman olganda, inqirozning eng muhim ko‘rinishi Shekspirning o‘limi bilan rivojlanayotgan dramatik san'atning tanazzulidir. Angliya Uyg‘onish davrining uchinchi bosqichi ayni paytda 1940-yillarda Angliyada bo‘lib o‘tgan burjua inqilobining ostonasidir. 17-asr Qaysidir ma’noda butun ingliz Uyg‘onish davri XVII asr burjua inqilobining muqaddimasi edi. Angliyada burjua unsurlari boshqa mamlakatlar bilan solishtirganda kuchli rivojlangan edi va bu g‘alaba qozongan burjua inqilobining real shart-sharoitlari mavjudligida namoyon bo‘ldi. Ingliz gumanistlari nafaqat halok bo‘layotgan feodal jamiyatiga duch kelishdi. Ular burjuaziyaning ijtimoiy-iqtisodiy hayotda tobora mustahkam o‘rnashib borayotganining guvohlari edi. Gumanistlar oldida yangi dushman - kapitalistik xususiy mulk va ekspluatatsiya asosida qurilgan jamiyat paydo bo‘ldi. Gumanistlar nafaqat eski feodal tuzumga, balki burjua tuzumining ijtimoiy adolatsizligiga ham qarshi chiqdilar. Tomas More ideal kommunistik jamiyat haqida utopiya yaratdi, uni vujudga kelayotgan burjua ijtimoiy munosabatlariga qarama-qarshi qoʻydi. Shekspir «Venetsiyalik savdogar»da va ayniqsa, afinalik Timonda burjuaziyani, pulning inson hayotidagi buzuvchi rolini keskin tanqid qilgan. Yelizaveta va Jeyms I monarxiyasining reaktsion tendentsiyalarini kuzatgan holda, monarxiyaning ochiq ijtimoiy qarama-qarshiliklarni yo‘q qilish va ijtimoiy adolatni o‘rnatish qobiliyatiga ishonchini yo‘qotib, Shekspir o‘z faoliyatining eng etuk bosqichida mutlaq monarxiyaga qarshi chiqdi. Bu 17-asr boshidagi eng ilg‘or siyosiy pozitsiya edi. Va 17-asrning o‘rtalarida bunday pozitsiya monarxiyani ag‘darish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri kurash edi va aynan shu pozitsiyani Uyg‘onish davri insonparvarligi vorisi, shoir va inqilobchi Milton egalladi. Tomas More, Shekspir, Bekon va Miltonlarning ijodi va g‘oyalari 16—17-asrlarda ingliz gumanizmi rivojlanishining asosiy yo‘nalishini belgilab berdi. Uyg‘onish davri adabiyotining g‘oyaviy boyligi uning badiiy rang-barangligiga mos kelardi. Antik davrga bo‘lgan hayrat Gretsiya va Rim yozuvchilaridan olingan klassik shakllarni tasdiqlashga urinishlarda namoyon bo‘ldi. She'riyatda bu tendentsiya Sidney va u yaratgan Areopag doirasi faoliyatida ifodalangan bo‘lib, ular versifikatsiyani isloh qilishga, qadimiy o‘lchovlarni va qofiyasiz she'rlarni joriy etishga intilgan. Bu mumtoz intilishlarning tanqiddagi ifodasi Sidneyning “She’riyat himoyasi” asari edi. Dramaturgiyada klassitsizm elementlari allaqachon o‘rganilgan universitet dramasi tomonidan qayta tiklandi. Ben Jonson dramaturglar orasida ushbu yo‘nalishning eng izchil vakili sifatida chiqdi. Biroq adabiyotda mumtoz didlar ustunlik qila olmadi. Adabiyot taraqqiyotining asosiy yo‘nalishi o‘tgan davr an’analarining davomi bo‘lib, insonparvarlik madaniyati bilan boyidi.
XV asrning ikkinchi yarmidan boshlab. asrda Evropa o‘z tarixining Uyg‘onish davri deb ataladigan eng ajoyib davrlaridan biriga kiradi. Bu insoniyat boshidan kechirgan eng katta progressiv qo‘zg‘olon, titanlarga muhtoj bo‘lgan va fikrlash, ehtiros va xarakter kuchi, ko‘p qirrali va o‘rganishda titanlar tug‘ilgan davr edi. Burjuaziyaning zamonaviy hukmronligiga asos solgan odamlar burjua bilan cheklangan edi. Aksincha, ular ozmi-koʻpmi oʻz davrining sarguzashtli tabiati bilan oʻralgan edilar. O‘shanda uzoq yo‘llarni bosib o‘tmagan, to‘rt-besh tilda so‘zlashmagan, ijodning bir qancha sohalarida porlamaydigan yirik shaxs deyarli yo‘q edi. Uyg‘onish davrining bu xususiyati to‘liq Angliyaga tegishli bo‘lib, boshqa Evropa mamlakatlari singari, o‘rta asrlardan farq qiladigan yangi ijtimoiy-siyosiy sharoitlar va yangi madaniyatni yaratgan ushbu bo‘ronli qo‘zg‘olon tomonidan qo‘lga kiritilgan.
Angliya «ibtidoiy jamg‘arish» deb atalgan davrda kapitalistik taraqqiyot yo‘liga o‘tmoqda. Mamlakatda burjuaziya kuchayib, kuchayib bormoqda, iqtisodiy hayotning barcha sohalariga kapitalistik munosabatlar joriy etilmoqda. Kapitalistik ishlab chiqarish vujudga keladi, savdo rivojlanadi va kengayib boradi, Angliyani dunyoning eng olis mamlakatlari bilan munosabatlarga tortadi. Qizil va oq atirgullar urushlari oxirida taxtga o‘tirgan Genrix VII o‘zining vorisi Genrix VIII davrida yanada kuchliroq bo‘lgan mutlaq monarxiya tizimini kuchli qo‘l bilan tasdiqlay boshladi. Bu ikkala Tyudor monarxlari ingliz absolyutizmiga asos solgan; Elizabet hukmronligi davrida o‘z qudratining cho‘qqisiga еtgan. Tyudorlar davrida mavjud bo‘lgan parlament avtokratik monarxning irodasiga ko‘proq yoki kamroq itoatkor og‘ziga aylandi.²
Tyudorlar qoʻl ostida tuzilgan yangi dvoryanlar mutlaq monarxiya ustunlaridan biri boʻlib xizmat qilgan. Qadimgi feodal baronlarning merosxo‘rlari, asosan, bu eski oilalarning avlodlari, shu qadar uzoq lateral chiziqlardan kelib chiqqan edilarki, ular butunlay yangi korporatsiyani tashkil etdilar. Ularning intilishdagi mahorati feodallarga qaraganda ancha burjua edi. Ular pulning qadr-qimmatini juda yaxshi bilar edilar va shu zahotiyoq еr ijarasini oshira boshladilar, yuzlab mayda ijarachilarni еrdan haydab, ularning o‘rniga qo‘ylar qo‘yishdi. Genrix VIII ommaviy burjuaziyadan yangi er egalarini yaratdi, cherkov mulklarini hech narsaga bermadi va sotdi; gacha davom ettirish bilan bir xil natijaga erishildi XVII oxiri asrlar davomida yirik mulklarni musodara qilish, keyinchalik ular boshlang‘ich yoki yarim boshlang‘ichlarga taqsimlangan. Shu sababli, Genrix VIII davridan boshlab ingliz «aristokratiyasi» nafaqat sanoatning rivojlanishiga qarshilik ko‘rsatmadi, balki, aksincha, undan manfaat ko‘rishga harakat qildi «(Marks-Engels, Asarlar, XVI tom, II qism, b.) Ingliz absolyutizmining yana bir ustuni o‘z iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish uchun kuchli qirol hokimiyatiga muhtoj bo‘lgan o‘sib borayotgan burjuaziya edi. Islohot katoliklik va protestantizm o‘rtasidagi kurashni aks ettiruvchi keng qamrovli ilohiyot adabiyotini keltirib chiqardi, lekin faqat bir nechtasi. uning yodgorliklari adabiy ahamiyatga ega edi: “Shahidlar kitobi” (Shaxidlar kitobi, 1563 d.) Jon Foks (1516-1587), unda barcha yoshdagi nasroniylarning buyuk shahidlari haqida hikoya qilinadi, lekin ayniqsa, ta'qiblar haqida batafsil. Meri Tyudor boshchiligidagi katolik reaktsiyasi davrida protestantlar. Richard Xuker (1554-1600) tomonidan yozilgan «Ruh siyosati qonunlari», 1593 yil), unda asosiy tushunchalarning qisqacha mazmuni mavjud. Angliya cherkovi cherkovi. Islohot Injilni ommaga e’lon qildi, katolik cherkovi uning matnini tarjima qilishni taqiqladi. XVI asrda. va 17-asr boshlari. Uilyam Tindall (1525-1535) tarjimasidan sayqallangan o‘nta «Injil tarjimalari» paydo bo‘ldi.Bu tarjimalarning barchasi 47 tarjimon tomonidan yaratilgan va 1611 yilda nashr etilgan yakuniy «ruxsat etilgan matn»ga tayyorgarlik vazifasini o‘tagan. Bibliyaning keng tarqalishi uning tilining kundalik nutq va adabiyotga sezilarli ta'sir ko‘rsatishiga olib keldi.Yangi zodagonlar va burjuaziya qirol hokimiyatini qo‘llab-quvvatladilar, chunki ular nafaqat feodal ichki nizolarning takrorlanishidan qo‘rqishdi, hatto Shekspir davrida ham qo‘rquv tirik edi. Angliya tarixidan o‘zining xronikaviy pyesalarini yozgan.Jamiyatda eng ko‘p qo‘rqadigan bir kuch bor edi, ular boshiga tushgan azob-uqubat va kulfatlardan nochor va noumid bo‘lgan Angliya ommasidir.
Gumanistlar ingliz adabiyotining xalq va milliy an'analarining davomchilari sifatida harakat qildilar. Aristokratik gumanizm adabiyotida (Uayt, Surrey, Sidney, Spenser va boshqalar) oʻrta asr saroy sheʼriyati anʼanalari yanada rivojlangan. Tasodifan emas eng buyuk she'r Ingliz Uyg‘onish davri - Spenserning «Feri qirolichasi» - ritsarlik she'ri edi. Bu she'riyatda ritsarlik jasorati va saroy ideallari saqlanib qolgan, ammo yangi gumanistik tushunchaga ega bo‘lgan. Pastoral ham yangi janr edi, bunga Sidneyning Arkadiyasi misol bo‘la oladi. Boshqa tomondan, biz Uyg‘onish davrida o‘rta asrlar shahar adabiyoti an'analarining davomini topamiz. Bu an'analar Skelton she'riyatida namoyon bo‘ladi, hikoya nasrida ularning ifodasi pikaresk janri va Deloni yaratgan o‘ziga xos «ishlab chiqarish» romani edi. Va nihoyat, dramaturgiyada burger yozuvchilarning butun bir guruhini qayd etish mumkin. Dekker, Tomas Xeyvud va Arden of Fevershamning noma'lum muallifi unga tegishli. Ushbu tendentsiyalarga Milton kabi boshqa dramaturglar ham yaqin edi. Hatto Ben Jonson ham o‘zining barcha klassik intilishlari bilan aynan burjua odob komediyasining (yoki burjua odob komediyasining) rivojlanishiga hissa qo‘shgan. Drama, shuningdek, Lilidan kelgan va Ben Jonsonning «niqoblari» va Bomont va Fletcherning pastoral komediyalarida yanada rivojlangan o‘ziga xos pastoral reaktivga ega edi. Xalq teatrining sevimli janrlari qonli tragediyalar, xronika spektakllari va fars komediyalari edi. Shekspir asari o‘z mazmuniga ko‘ra eng universali, ayni paytda badiiy xususiyatlari jihatidan ham eng xilma-xil edi. Uning dramaturgiyasi bu davr adabiyotidagi barcha janr tendentsiyalarining eng yuqori sintezi edi. Biz unda aristokratik pastoral va burger farsi, qonli tragediya va burjua axloq komediyasi, xronika pyesa va ishqiy tragikomediyani uchratamiz, lekin bu janrlarning barchasi insonparvarlik mazmuniga ko‘ra unda boyitilgan va yuksak ko‘rinadi. Uygʻonish davri adabiyotining oʻziga xos xususiyatlari titanizm, umuminsoniylik, gʻoyaviy boylik, inson hayotining tub manfaatlariga daxldorlikdir. Bu adabiyotning eng yuksak yutug‘i Shekspir ijodi bo‘lib, u buyuk realistik kuch va eng chuqur gumanistik g‘oyaviy mazmundagi, romantik realizm va realistik romantikaning barcha tuslarini o‘zida mujassam etgan asarlar yaratdi. Bu davr gumanistik adabiyotining buyuk asarlarining eng muhim xususiyati milliylikdir. Bu Angliyaning davlat birligi va ona mamlakatining siyosiy mustaqilligi uchun kurash davridagi umumiy milliy yuksalishning natijasi edi. Har tomonlama realizm, insonparvarlik va bitmas-tuganmas g‘oyalar boyligini o‘zida mujassam etgan adiblar ijodida milliylik singdirilgan. Uyg‘onish davriga xos bo‘lgan bu xususiyatlarning barchasi ingliz Uyg‘onish davrining bu gigantlari Tomas More, Shekspir va Bekon ijodida o‘zining eng yuqori timsolini topdi.