1. Inson kapitalining iqtisodiy o'sishda ahamiyati. Iqtisodiy taraqqqiyot jarayonida inson kapitaliga tasir qiluvchi omillar

2.Iqtisodiy taraqqqiyot jarayonida inson kapitaliga tasir qiluvchi omillar.
Bilim insoniyat taraqqiyotida muhim rol o'ynadi. Ta'lim, o'rganish va o'qitish musiqa, kitoblar, filmlar, ma'ruzalar va boshqalar kabi turli xil vositalar orqali olinishi va tarqalishi mumkin. Ma'lumotli va malakali shaxslar tomonidan boshlangan korxonalar har doim malakasiz odam boshlaganidan ko'ra samaraliroq ekanligi allaqachon isbotlangan. Shuning uchun, malakali odam tomonidan olingan daromad malakasiz odamga qaraganda ko'proq. Xuddi shunday, mamlakat iqtisodiyotiga qo'shgan hissasi ikkinchisidan ko'ra ko'proq malakali shaxs tomonidan. Endi inson kapitalining shakllanishida ijtimoiy-iqtisodiy muommolar haqida fikr yuritadigan bo'lsak. Aholining o'sishi, uzoq muddatli jarayon, gender tengsizlik va yuqori mintaqaviy tengsizlik, ish joyida o'qitishning yetarli emasligi va qashshoqlikning yuqori darajada ekanligi kabi bir qator muommolar mavjud. Keling endi ularning har biri haqida fikr yuritamiz!
Aholining o'sishi: aholining tez o'sishi asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda inson kapitalining shakllanish darajasiga ta'sir qilishi mumkin. Bu hozirgi ob'ektning jon boshiga mavjudligini pasaytiradi. Katta aholi qo'shimcha investitsiyalarni o'z ichiga oladi.
Uzoq muddatli jarayon: inson taraqqiyoti uchun qo'llaniladigan usul uzoq muddatli jarayondir, chunki mahoratni oshirish qo'shimcha vaqtni talab qiladi. Shuning uchun jarayon juda sekinlashadi.
Gender tengsizlik va yuqori mintaqaviy tengsizlik: bu ikki omil inson rivojlanishi mahorat ta'sir qiladi.
Qashshoqlikning yuqori darajasi: Hindistonda aholining katta qismi qashshoqlik chegarasidan past. Shuning uchun ular boshlang'ich sog'liqni saqlash va ta'lim olish imkoniyatiga ega emaslar.
Inson kapitali tor maʼnoda – bu insonning intellekti, sogʻligʻi, bilimi, sifatli va unumli mehnati hamda uning turmush sifatidir. Mazkur terminni keng maʼnoda iqtisodiy rivojlanishning intensiv ishlab chiqarish omili, jamiyat va oilani rivojlantirish, mehnat resurslarining bilimli qismi, intellektual va boshqaruv mehnati, yashash va ish joyi muhitidir deb qarasak mubolagʻa boʻlmaydi. Chunki inson kapitali shaxsga ega boʻlgan bilim, koʻnikma va qobiliyatlarning yigʻindisigina emas. Boisi bu toʻplangan bilim, malaka va qobiliyat zaxirasi hisoblanadi. Bunday zaxira esa u yoki boshqa bir muhitda inson tomonidan ijtimoiy qayta ishlashga sarflanadi va mehnat unumdorligi hamda ishlab chiqarishning oʻsishiga zamin yaratadi. Taʼlim va sogʻliqni saqlash yoʻnalishiga mablagʻ ajratish inson kapitaliga kiritiladigan investitsiyalarning muhim qismi hisoblanadi.

Birinchidan, taʼlim qay darajada rivojlangan boʻlsa, milliy iqtisodiyotda shunga mos kasbiy tayyorgarlikka ega boʻlgan xodimlar faoliyat koʻrsatadi va shunga mos iqtisodiy oʻsishga erishiladi. Taʼlim sohasi iqtisodiy oʻsishning kafolati boʻlib hisoblanadi.

Jahonning yetakchi olimlari tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotlar har bir qoʻshimcha taʼlim yili inson umumiy daromadini oʻrtacha 10 foizga oshirishini koʻrsatgan. Albatta, ushbu jarayonda taʼlim sifatiga eʼtibor ham muhim omil boʻladi.

Ikkinchidan, taʼlim bilan bir qatorda sogʻliqni saqlashga mablagʻ ajratish ham muhim hisoblanadi. Bu kasalliklar va oʻlimning qisqarishiga, inson umrining mehnatga layoqatli qismining uzayishiga, shu bilan bir qatorda, inson kapitalining faoliyat koʻrsatish vaqtini uzayishiga olib keladi.

Mamlakatda aholining intellektual salohiyati yuqori darajaga koʻtarilishi iqtisodiyot real sektorida innovatsion faoliyatni rivojlantirishga zamin yaratadi. Natijada jamiyat aʼzolari ehtiyoji qondirilishi doimiy ravishda taʼminlanib boriladi. Inson kapitalini rivojlantirish dunyo boʻyicha yetakchi oliy taʼlim muassasalarini oʻz ichiga olgan raqobatbardosh va moslashuvchan taʼlim tizimiga asoslangan. Butun dunyo boʻylab barcha oliy taʼlim muassasalarining mehnat jamoalari oʻz taʼlim muassasalarining nufuzi, uning global reytingda yuqori oʻrni uchun kurashadi. Oʻzbekiston Respublikasining innovatsion rivojlantirish strategiyasining bosh maqsadi – mamlakatning xalqaro maydondagi raqobatbardoshliligi darajasini va innovatsion jihatdan taraqqiy etganini belgilovchi omil sifatida inson kapitalini rivojlantirishdir. Yaʼni Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 21-sentyabrdagi PF-5544-son Farmoni bilan tasdiqlangan “2019-2021-yillarda Oʻzbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasi”da Oʻzbekiston Respublikasining 2030-yilga borib Global innovatsion indeks reytingi boʻyicha jahonning 50 ilgʻor mamlakati qatoriga kirishiga erishish asosiy vazifasi turibdi. Oʻz navbati, toʻplangan bilim, koʻnikma va qobiliyat zaxirasining maqsadga muvofiq ishlatilishi esa faoliyatning yuqori unumdorligida xodimning ish haqi (daromadi) oʻsishiga olib kelib, yangi bilim va koʻnikmalar zaxirasini toʻplab kelajakda unumli qoʻllashga xizmat qiladi.Bizga maʼlumki, har qanday mamlakatning innovatsion iqtisodiyotga oʻtish davrida yetarli miqdorda zarur va yuqori malakali kadrlarga talabning ortishi mehnat bozoridagi asosiy muammolardan biridir. Jahon tajribasida bunday muammoni “skills gap” – yaʼni kadrlar boʻshligʻi, deb nomlashadi. Bunday muammoning asosiy sabablaridan biri, mutaxassis xodimlarning miqdoriy jihatdan yoʻqligi emas, balki faoliyat turiga qarab ularning zarur malaka va kompetensiyaga ega emasligi hisoblanadi. Ana shu nuqtayi nazardan aytganda inson resurslarini rivojlantirish, jumladan xodimlar malakasini oshirish bugungi kunning asosiy talablaridan biridir. Yuqori malaka va koʻnikmaga ega kadrlar islohotlar samarasining garovidir.

Shu maqsadda viloyatdagi davlat organlari va tashkilotlarida xodimlarning malaka oshirish darajasi maqsadli oʻrganildi. Davlat organlari va tashkilotlarining viloyatdagi oʻrganilgan boshqarma va boʻlinmalardagi jami xodimlar soni 3152 tani tashkil etib, ularning 799 nafari, yaʼni 25,3 foizigina u yoki bu sohada malaka oshirgan va qayta tayyorlovdan oʻtgan. Ana shundan kelib chiqqan holda boshqarmalar va tashkilotlarning malaka oshirmagan xodimlari malakasini oshirish va qayta tayyorlovdan oʻtkazish boʻyicha “buyurtma portfellari” yaratilib, ularni bosqichma-bosqich malaka oshirish kurslariga yuborish belgilandi. Bu borada Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasining Samarqand filiali hamda boshqa malaka oshirish institutlari va markazlari bilan yaqin hamkorlikda ishlanmoqda. Agar mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar shiddati bugungi kundagidek muntazamlik kasb etsa, yaqin 15-20 yil ichida Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlarida safida turishimiz mumkin boʻladi. Birgina raqamning oʻzi bunga asos boʻla olishi mumkin, masalan barchamizga maʼlumki mamlakatimiz aholisining qariyb 100 foizi savodli. Rivojlanayotgan davlatlarning barchasi ham bunday koʻrsatkichga ega emas. Demak, davlatimiz bu borada mustahkam pozitsiyaga ega. Endi bor kuch va imkoniyatlarni safarbar etadigan, boshqacha aytganda, bizga mamlakatni innovatsion rivojlanish sari yetaklaydigan raqobatbardosh, malakali kadrlar, sifatli taʼlim beruvchi oliy oʻquv yurtlari hamda yetakchi olimlar kerak boʻladi. 2020-yil yurtimizda “Ilm, maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”, deb nom berilgani ham bejizga emas. Aslida, bundan koʻzlangan maqsad ilmiy-fan va taʼlim-tarbiyani Yangi Oʻzbekistonning tamal toshiga aylantirish orzusi mujassamdir.