1. Inson resurslarining shakllanishi hususiyatlari. Inson resurslarining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar

 
Mehnatga layoqatli yoshdagi doimiy aholi soninig jami aholi soniga nisbatan ulushi 
2021 dastlabki ma'lumotlar
Hududlar 
2020 
2021 
2022 
2019 
2020 
2021 
Doimiy aholi soni-Jami 
Mehnatga layoqatli yoshdagi doimiy aholi soni 
ming kishi 
ming 
kishi 
foizda 
ming 
kishi 
foizda 
ming 
kishi 
foizda 
O'zbekiston 
Respublikasi 
33905,2 34558,9 35271,3 19871,7 
59,2 
20043,3 
58,6 
20226,8 
57,9 
Qoraqalpog'iston 
Respublikasi 
1898,3 
1923,7 
1948,5 
1131,5 
60,1 
1141,9 
59,8 
1153,9 
59,6 
Andijon 
3127,7 
3188,1 
3253,5 
1832,6 
59,2 
1842,8 
58,4 
1852,9 
57,5 
Buxoro 
1923,9 
1947,1 
1976,8 
1151,0 
60,3 
1154,1 
59,6 
1155,5 
58,9 
Jizzax 
1382,1 
1410,5 
1443,4 
799,3 
58,5 
807,7 
57,8 
815,8 
57,2 
Qashqadaryo 
3280,4 
3335,4 
3408,3 
1908,1 
58,8 
1923,0 
58,1 
1932,2 
57,3 
Navoiy
997,1 
1013,6 
1033,9 
594,2 
60,1 
597,7 
59,4 
601,1 
58,7 
Namangan 
2810,8 
2867,5 
2931,1 
1662,4 
59,8 
1674,6 
59,0 
1686,2 
58,2 
Samarqand 
3877,4 
3947,7 
4031,3 
2228,0 
58,1 
2245,9 
57,4 
2262,6 
56,7 
Surxondaryo 
2629,1 
2680,8 
2743,2 
1528,2 
58,8 
1542,2 
58,1 
1553,1 
57,3 
Sirdaryo 
846,3 
860,9 
878,6 
508,3 
60,7 
513,0 
60,1 
517,4 
59,5 
Toshkent 
2941,9 
2975,9 
2939,7 
1726,0 
59,1 
1732,0 
58,7 
1737,9 
59,6 
Farg'ona 
3752,0 
3820,0 
3896,4 
2212,0 
59,5 
2226,3 
58,8 
2241,6 
58,1 
Xorazm 
1866,5 
1893,3 
1924,2 
1114,1 
60,2 
1124,4 
59,8 
1134,7 
59,4 
Toshkent sh. 
2571,7 
2694,4 
2862,4 
1476,0 
58,1 
1517,8 
57,4 
1582,0 
56,1 
Aholining iqtisodiy faollik darajasi 
 
2021 dastlabki ma'lumotlar 
Hududlar 
2019 
A
holi
n
ing iq
ti
sodi
y f
ao
ll
ik
 
daraj
a
si
, 
foi
zda
 
2020 
A
holi
n
ing iq
ti
sodi
y f
ao
ll
ik
 
daraj
a
si
, 
foi
zda
 
2021 
A
holi
n
ing iq
ti
sodi
y f
ao
ll
ik
 
daraj
a
si
, 
foi
zda
 
 
Iqt
isodi
y f
ao
l aho
li
 
soni
, 
m
in
g kis
hi
 
Me
hn
at
ga l
ayoqa
tl
i 
yoshdag
i doi
m
iy aho
li
 
soni
, 
m
in
g kis
hi
 
Iqt
isodi
y 
fao
l aho
li
 
soni
, 
m
in
g kis
hi
 
Me
hn
at
ga l
ayoqa
tl
i 
yoshdag
i doi
m
iy aho
li
 
soni
, 
m
in
g kis
hi
 
Iqt
isodi
y f
ao
l aho
li
 
soni
, 
m
in
g kis
hi
 
Me
hn
at
ga l
ayoqa
tl
i 
yoshdag
i doi
m
iy aho
li
 
soni
, 
m
in
g kis
hi
 
O'zbekiston 
Respublikasi 
14876,4 19871,7 
75,0 
14797,4 20043,3 
73,8 
14980,7 20226,8 
74,1 

---

Qoraqalpog'iston 
Respublikasi 
782,2 
1131,5 
69,2 
790,0 
1141,9 
69,2 
781,5 
1153,9 
67,7 
Andijon 
1413,9 
1832,6 
77,2 
1376,5 
1842,8 
74,7 
1403,0 
1852,9 
75,7 
Buxoro 
875,4 
1151,0 
76,2 
881,9 
1154,1 
76,4 
862,2 
1155,5 
74,6 
Jizzax 
590,3 
799,3 
74,0 
600,1 
807,7 
74,3 
612,6 
815,8 
75,1 
Qashqadaryo 
1345,3 
1908,1 
70,7 
1317,9 
1923,0 
68,5 
1339,5 
1932,2 
69,3 
Navoiy
450,9 
594,2 
75,9 
440,9 
597,7 
73,8 
450,2 
601,1 
74,9 
Namangan 
1214,7 
1662,4 
73,2 
1217,2 
1674,6 
72,7 
1224,0 
1686,2 
72,6 
Samarqand 
1604,2 
2228,0 
72,1 
1592,9 
2245,9 
70,9 
1599,7 
2262,6 
70,7 
Surxondaryo 
1128,8 
1528,2 
74,0 
1108,3 
1542,2 
71,9 
1115,8 
1553,1 
71,8 
Sirdaryo 
385,9 
508,3 
76,1 
373,4 
513,0 
72,8 
372,1 
517,4 
71,9 
Toshkent 
1353,5 
1726,0 
78,5 
1315,8 
1732,0 
76,2 
1348,6 
1737,9 
77,6 
Farg'ona 
1644,8 
2212,0 
74,5 
1625,7 
2226,3 
73,0 
1648,8 
2241,6 
73,6 
Xorazm 
810,0 
1114,1 
72,8 
804,5 
1124,4 
71,5 
806,4 
1134,7 
71,1 
Toshkent sh. 
1276,5 
1476,0 
86,9 
1352,3 
1517,8 
88,8 
1416,1 
1582,0 
89,5 
 
2. Inson resurslarining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar 
 
O’zbekiston Respublikasida aholining mehnatda bandligi bilan bog’liq muhim 
muammolardan biri – inson resurslarining miqdor va sifat jihatidan mutanosibligini ta’minlashdir. 
Tadqiqotlar natijasi shuni ko’rsatadiki, respublikada ko’p yillar davomida inson resurslarining faqat 
miqdor ko’rsatkichlarigagina e’tibor berib kelingan. Vaholanki, ularning sifat ko’rsatkichlari 
nafaqat har bir inson uchun, balki butun jamiyat uchun birinchi darajali ahamiyatga egadir. 
Inson resurslarining sifatiga juda ko’p omillar ta’sir ko’rsatadi va uni quyidagicha 
ifodalashimiz mumkin: 
f(α) = a(α1, α2, α3, α4, α5, α6,...... αn) 
Bu yerda: f (a) - inson resurslarining sifat ko’rsatkichi;
α1 -inson resurslarining umumiy ta’lim kasbiy tayyorgarligi;
α2 - jismoniy rivojlanish, sihat-salomatlik darajasi;
α3 - mehnatning texnik qurollanganligi;
α4 - mehnat unumdorligi darajasi;
α5 - mehnatkashlarning kasbiy mahorat darajasi;
α6 - kadrlarning safarbarligi. 
Aholi va inson resurslarining muhim sifat jihatlarini ularning ta’limi va kasbiy malaka 
darajasi ifodalaydi. U ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshiruvchi va uning qatnashuvchisi 
bo’lgan insonni har tomonlama rivojlantirishning muhim omili sifatida maydonga chiqadi. Aholini 
ijtimoiydemografik tomondan o’rganish shuni ko’rsatmoqdaki, ularni ishlab chiqarishga to’liq jalb 
etish, mehnat unumdorligi va mehnatga haq to’lashning barchasi bilim, kasb-korlik, malaka 
darajasiga bog’liq. Biroq, hisob-kitoblarning ko’rsatishicha, respublikamizning ba’zi tarmoqlarida 
tashkil etilgan yangi ish joylari va kadrlar tayyorgarligi, bilimi o’rtasida nomutanosiblik mavjud. 
Shuningdek, aholi safarbarligining barcha (hududiy, kasbiy, ijtimoiy) ko’rinishlari suts darajada. 
Vaholanki, jahondagi ko’pgina rivojlangan davlatlar, jumladan, AQShda ishchilarning safarbarligi 
yuqori darajadaligi bilan ajralib turadi. Ishchi kuchining ko’chuvchanligi bir yilda o’rtacha 12-36 
foizni, masalan, 1989-1990 yillarda boshqa shtatga ko’chuvchilar umumiy bandlarning 3,5 foizini 
tashkil etdi, 20-30 yoshlilar orasida esa bu ko’rsatkich 6 foizgacha o’sgan. 

---

Mamlakatimiz iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning ikkinchi bosqichini boshidan 
kechirayotgan hozirgi davrda asosiy tarmoqlarda ishlab chiqarish pasayishini butkul bartaraf etish, 
uni barqarorlashtirish va iqtisodiy o’sishni ta’minlash vazifasi turibdiki, bunday sharoitda aholining 
safarbarligi juda zarurdir. Chunki bu davrda ishchi kuchini tarmoq ichida va tarmoqlararo 
taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni kuchayib boradi. 
Bu davr yana shu jihati bilan ham ajralib turadiki, bunda kadrlarning kasbiy safarbarligi 
o’sishiga ehtiyoj yildan-yilga ortmoqda. Chunki bozor, rejali xo’jalikka nisbatan egiluvchan va 
dinamik tizim bo’lib, bunda ishlab chiqarish ichki va jahon bozorlaridagi talab o’zgarishlariga tez 
moslashishni talab etadi va aynan har bir ishda qayta tayyorgarlikdan tez o’ta oladigan, ikkinchi 
kasblarni egallab, boshqa vazifalarni bajarishga qobil, yangi ishlab chiqarishni tez o’zlashtiradigan 
malakali kadrlar kerak bo’ladi. Iqtisodiy islohotlar olib borilayotgan hozirgi davrda milliy 
iqtisodiyotni malakali kadrlar bilan ta’minlash uchun kadrlarni o’qitish va kasbga tayyorlashning 
butun tizimida kadrlar va mutaxassislarni sifat jihatidan takomillashtirish, ular safarbarligini 
kuchaytirishga qaratilgan tub o’zgarishlarni amalga oshirish kerak. 
O’zbekistonda inson resurslari va aholining safarbarligi past darajada bo’lib, bu ishchi kuchi 
harakatini, uning hududiy qayta taqsimlash imkoniyatini cheklab turibdi. Iqtisodiyotini 
erkinlashtirish munosabati bilan oxirgi yillarda olib borilayotgan o’zgarishlarga qaramay, 
O’zbekiston aholisining safarbarligini yetarli darajada deb bo’lmaydi. Bunday past safarbarlik, 
ayniqsa, qishloq aholisi o’rtasida yaqqol ko’rinadi. Bu esa ularni indutsrial mehnatga faol jalb 
etishga to’sqinlik qiladi. 
Ishchi kuchi tayyorlashda bizda yaqin vaqtgacha ekstensiv usullar ustunlik qilib keldiki, bu 
hol sifat ko’rsatkichlariga zarar keltirgan holda miqdor ko’rsatkichlari ketidan quvishda namoyon 
bo’ldi. Mutaxassislar tayyorlash keng ko’lamda olib borilgan bo’lishiga qaramay, yuqori malakali 
ishchilar, noyob kasb egalari yetishmovchiligi vujudga keldi. Bu esa mehnat unumdorligi va ishlab 
chiqarish samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. 
Vaholanki, iqtisodiyotning tarkibiy tizimi tubdan o’zgarayotganligi, yangi texnika va 
zamonaviy texnologiyalarni keng miqyosda kirib kelayotganligi, kichik korxonalar, qo’shma 
korxonalarning muttasil ko’payib borayotganligi ishchi va xizmatchilarning mehnat unumdorligini 
o’stirishda va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda ishchi kuchining sifati, ya’ni kasb-korlik 
darajasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etib turibdi. Jahon tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan 
o’tkazilgan tadqiqot natijalariga ko’ra 192 mamlakatda iqtisodiy o’sishning faqatgini 16 foizi 
jismoniy sarmoya (jihozlar, infratuzilma va h.k.) bilan shartlangan. Uning yana 20 foizini tabiiy 
resurslar beradi. Qolgan 64 foizi inson omili bilan, shu jumladan iqtisodiy rivojlanishning 
katalizatoriga aylanishga qodir bo’lgan sifat jihatdan yangi turdagi tadbirkorlarni shakllantirish 
bilan bog’liq. 
Inson resurslarining sifat ko’rsatkichi ishlab chiqarishning texnik darajasi bilan belgilanadi. 
Masalan, O’zbekistonda yaqin vaqtlargacha ham ikkkinchi jahon urushi davrida (1941-1945 yillar) 
keltirilgan, ham ma’naviy, ham jismoniy eskirib qolgan dastgohlardan, mashinalardan foydalanib 
kelindi. Respublikamiz mustaqillikka erishishi sharofati bilan korxonalarda mavjud bo’lgan eski 
texnika vositalari bosqichma-bosqich yangilanib, almashtirilib borilmoqda. Mehnat zamonaviy 
texnika, ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlangani muayyan mamlakat mehnat salohiyatining 
sifat ko’rsatkichini belgilaydi. 
Mamlakatdagi texnika-texnologiya darajasi fan taraqqiyotiga monand tushishi shart, ammo 
buning uchun fan yutuqlarini amaliyotga joriy etishni ta’minlovchi iqtisodiy vositalar va 
mexanizmlarni ishga solish talab qilinadi. Agar bunday vosita bo’lmasa, fan va texnika bir-birini 
ta’minlamay qo’yadi.