1. Ishlab chiqarish korxonalarini konsentratsiyalash. Ishlab chiqarish korxonalarining ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi

Buyumlar bo’yicha ixtisoslash. Buning mohiyati shundaki ishlab chiqarish
korxonasi tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashadi ya’ni ayrim
korxonalarni texnologik jihatdan bir-biriga o’xshash bo’lgan va cheklangan
miqdordagi mahsulot turlarini ishlab chiqarishga moslashtirishdir;
Qismlar (agregatlar) bo’yicha ixtisoslashish-korxonalarni texnologik
jihatdan bir-biriga o’xshash bo’lgan cheklangan miqdorda qismlarni ishlab
chiqarishdir;
Тexnologik ixtisoslashish-korxonaning ayrim texnologik jarayonlarni
bajarishdir. Ayrim hollarda ular alohida korxonalar miqyosida uyg’unlashtiriladi.
Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot turlarining kengayishi
ixtisoslashishning doimo rivojlanishi va mukammallashuvining zarurligini
ifodalaydi. Masalan, mashinasozlikda buyumlar bo’yicha ixtisoslashish – ma’lum
ishlab chiqarish tarmoqlari yoki ish turlari (paxta terish, yul qurilishi) uchun
mashinalar ishlab chiqarishni mujassamlashuvi yunalishida rivojlanmoqda. Bunday
ixtisoslashish konstruktorlarga ayrim tarmoqlarda mashinalarning ishlash
sharoitlarini chuqurroq o’rganish hamda mukammalroq texnika yaratish imkonini
kengaytiradi. Bir korxona miqyosida tugallangan holatda mahsulot ishlab
chiqarishni tashkil etilishi unga doimo xizmat qilib, zarur qismlarni yetkazib
beruvchi ixtisoslashgan korxonalarni tashkil etilishini taqazo etadi. Chunki barcha
xil mahsulot ishlab chiqarishni bir korxonaga to’plash mumkin emas. Shu tufayli
qismlar yoki mahsulotning bo’laklarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan zamonaviy
korxonalar tashkil etilgan.
Korxonalarning texnologik ixtisoslashuviga mashinasozlik zavodlari uchun
tayyor qismlar ishlab chiqaruvchi, quyuvchi va temirchi-presslovchi zavodlar,
to’qimachilik fabrikalari uchun ip-yigiruv fabrikalari misol bo’la oladi.
Ixtisoslashgan darajsining asosiy ko’rsatkichlari:
turining umumiy hajmidagi salmog’i. Korxonalarning ixtisoslashish darajasining
muhim ko’rsatkichlaridan yana biri-bu ishlab chiqaradigan, texnologik jihatdan
o’xshash bo’lgan assotimentida buyumlarning gruppalari, turlaridir. Korxona ishlab chiqaradigan mahsulotlarning turlari qancha kam bo’lsa, uning ixtisoslashuv
darajasi shuncha yuqori bo’ladi. Korxona tarkibidagi ixtisoslashuvni ta’riflash
uchun quyidagi ko’rsatkichlardan foydalanish mumkin;
Dastgohlarning ilg’or turlarini maxsus, avtomatik va boshqa ushbu korxona
yoki sex dastgohlarining umumiy miqdoridagi salmog’i.
Potok liniyalarida o’rnatilgan dastgohlarning salmog’i. Masalan, potok
usulida ishlab chiqarishda band bo’lgan metall qirquvchi dastgohlarning hamma
asbobuskunalarga nisbati(%).Detallar va qismlarning salmog’i.
Korxonalarni ixtisoslashuvini xarakterlovchi ko’rsatkichlar:
Хodimlarning o’rtacha yillik soni;
Asosiy fondlarni o’rtacha yillik qiymati;
to’qimachilik korxonalari uchun ip yetkazib berishni bajarishini ifodalaydi.
Kooperativlashning bu turlari ishlab chiqarishni ixtisoslashning iqtisodiy
afzalliklaridan foydalanishga imkon beradi. Kooperativlashish darajasi turli
ko’rsatkichlarda ifodalanadi.
tayyor mahsulotlar bilan ta’minlab turish demakdir.
Ishlab chiqarish korxonalarini ixtisoslashtirish va kooperativlashtirishning
samardorligini aniqlashda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi:
asosiy fondlar birligiga to’g’ri keluvchi mahsulot miqdori;
mehnat unumdorligining o’sishi;
aylanma mablag’larni ishlab chiqarishdagi aylanish tezligi;
mahsulotni iste’molchilarga yetkazish bo’yicha xarajatlarning kamayishi;
umumlashtiruvchi ko’rsatkich – sanoat ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishgacha
hamda kooperativlashtirishgacha qilingan xarajatlar miqdorini
ixtisoslashtirilgandan so’ng kamayishidir. Mahsulot tannarxining kamayishini
hisoblashda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kooperativlashtirishdan oldin
hamda keyin materiallarni, yarimfabrikatlarni va tayyor mahsulotlarni tashish,
ayniqsa, xarajatlarining o’zgarish miqdoriga e’tibor beriladi.
Korxonalarni kooperatsiyalashuvini xarakterlovchi ko’rsatkichlar:
Тashqariga tayyorlanayotgan mahsulotlar umumiy hajmida yarim
fabrikatlar ulushi;
mehnat taqsimotining bir shakli hisoblanib, har xil ishlab chiqarishni bir korxona doirasiga birlashuvi, Bir korxonaning tayyor mahsulotidan ikkinchi korxona xomashyo sifatida foydalanadi.
Masalan, kombinat tuzilishi kombinatsiyalashuvga misol bo’la oladi. Unda:
xizmat ko’rsatish va yordamchi sohalarning yagonaligi mavjud bo’ladi.
Kombinatsiyalashtirish natijasida xom ashyodan, ishlab chiqarish
chiqindilaridan to’liq foydalanish imkoniyati yaratiladiki, bu esa sanoatning xom
ashyo manbaini kengaytiradi. Kombinatsiyalashtirish sanoat ishlab chiqarishda
jarayonlarni uzluksiz olib borish, ularni qisqartirish, ishlab chiqarishni
jadallashtirish va antijada ish kuchini tejash mehnat unumdorligini oshirishga
yordam beradi. Bunday ishlab chiqarish sharoitida bir qator qurilish obe’ktlari uchun kapital xarajatlari, mahsulotni va xom ashyoni uzoqqa tashish, umumzavod
xarajatlari qisqaradi, mahsulotni ishlab chiqarish hajmi ortadi, tannarxi kamayib,
sifati esa ancha yaxshilanadi va iste’molchilar talabi to’laroq qondiriladi.
Kombinatlashtirishning ta’rifiga asosan uning quyidagi yo’nalishlari mavjud:
chiqarishlarning o’zaro aloqadorligiga asoslanadi. Kombinatsiyalashgan
korxonalarda texnologik jarayonlar uzluksiz boradi, bir korxonaning mahsuloti
ko’pincha boshqa korxona yoki ishlab chiqarish uchun chala mahsulot, yoqilg’i yoki xom ashyo sifatida foydalaniladi. Ishlab chiqarishni zamonaviy talablarga hamda fan-texnika taraqqiyotining yo’nalishini e’tiborga olgan holda tashkil etish uning samardorligin oshirishdagi sezilarli omildir.
Korxonada kombinatsiyalashning rivojlanish darajasini aniqlash uchun
quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi:
Хodimlarning o’rtacha yillik soni;
Asosiy fondlarni o’rtacha yillik qiymati;
Kombinatlarning o’rtacha yillik soni;
Хom ashyo tarkibida foydali elementlarning ulushi, %.
Menejment (bosgqaruv) butun boshqaruv tizimining uzluksiz amal qilishi
jarayonini ifodalaydi. U mehnat jarayonining barcha xususiyatlariga ega. Umuman
menejment jarayonini texnologiya (qanday amalga oshiriladi), tashkil etish (kim va
qanday tartibda) nuqtai nazaridan tavsiflash mumkin.
Boshqaruv jarayoni mazmunining uch jihatini ajratish mumkin: texnikaviy,
ishlab chiqarish, iqtisodiy va ijtimoiy.
- Texnikaviy jihatdan bu mahsulot ishlab chiqarish, metall yoki neft ajratib
olishni boshqarish;
- ishlab chiqarishda - bu ishlab chiqarishni tashkil etish jarayoni, ya’ni
bo’linma, sex, korxonalar o’zaro ta’sirini boshqarish;
- iqtisodiy jihatdan ishlab chiqarish, ish kuchi va butun iqtisodiy munosabatlar
tizimiga rahbarlik qilish;
- ijtimoiy jihatdan - bu mehnat jamoasi ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish,
insonni tarbiyalashdir.
Boshqaruv jarayoni texnologiyasi boshqaruv xodimlari tomonidan
bajariladigan operatsiya va amallardan iboratdir.
Shunday qilib, menejment jarayoni rahbar va boshqaruv apparatining
qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun kishilarning birgalikdagi faoliyatini
muvofiqlashtirish bo’yicha maqsadli harakat qilishidir.
U tizimning holatini baholash, uni yaxshilash yo’llarini izlash yoki undagi
salbiy xislatlarni bartaraf qilish bilan bog’liq ishlarni tavsiflaydi. Muammo
bosqichida tizimning hozirgi holatining uni rivojlantirish maqsadiga nisbatan
mavjud qarama-qarshiliklarini aniqlash ko’zda tutiladi. Qaror qabul qilish bosqichi
rahbarning amalda tashkiliy faoliyatiga o’tishini ifodalab, qaror qabul qilish bilan
boshqariladigan tizimga ta’sir o’tkazila boshlanadi.
Boshqaruv operatsiyasini amalga oshirish usullari - axborot-tahlil va tashkiliy
faoliyatdir. Axborot-tahlil faoliyat axborot yig’ish, saqlash, tarqatish va qayta
ishlash; tahlil, hisob, qarorlar variantlarini ishlashdan iborat; tashkiliy faoliyatga -
tushuntirish, ishontirish, rag’batlantirish va vazifalarni taqsimlash usullari,
faoliyatni nazorat qilish, majburlash va hokazolar kiradi. Boshqarish uchun faqat
nimani qanday qilishni hal etish emas, balki tashkil etish, qiziqtirish, ishontirish,
tushuntirish, nazorat qilish ham zarur. Ayni shu operatsiyalar yig’indisidan
rahbarning tashkiliy faoliyati tashkil topadi.
Boshqaruv jarayonini tashkil etishda biznes-reja va ta’minot, moliyalashtirish
va biznes-reja; narxni belgilash va kredit berish funksiyalarini bog’lashni
ta’minlash, boshqaruv tizimi ayrim unsurlarini (maqsad-usul, maqsad va kadrlar,
qarorlar va usullar, usullar va tarkib) muvofiqlashtirish, boshqaruv kadrlarini
tayyorlash, fan-texnika yutuqlarini joriy etishni ta’minlash zarur.
Korxonalarga erkinlik va mustaqillik berilishi bilan hal qilinishi lozim
bo’lgan boshqaruv jarayonini tashkil etish bilan bog’liq muhim muammo rasman
bir-biri bilan bog’liq bo’lmagan boshqaruv tashkilotlari o’rtasidagi gorizontal
aloqalarni amalga oshirish bo’lib qoldi (masalan, korxona va mahsulot
iste’molchilari, xom ashyo bilan ta’minlovchilar va korxona o’rtasida va h).
Hamma boshqaruvning uzluksiz ishlash jarayoni menejmentdir. Bu
boshqaruv apparatining mehnat jarayonidir. Umumiy holda menejmentni
quyidagicha tavsiflash mumkin: texnologiya nuqtan-nazaridan (qanday bajariladi),
tashkillashtirish (kim tomonidan va qanday tartibda) va mazmunan (aniq nima
qilinadi).
Menejment iqtisodiy nuqtai-nazaridan - bu, avvalo, hamma iqtisodiy
muammolarni boshqarish tizimi, insonlarni boshqarish, mehnat jamoalari ijtimoiy
talablarini qondirish, insonni tarbiyalash. Menejment jarayoni texnologiyasi esa
boshqaruv apparati xodimlarining bajarayotgan amaliy ishlaridir.
Shunday qilib, menejment jarayoni qo’yilgan masalaga erishish uchun
boshqaruv apparati rahbari va odamlarning kelishilgan holda hamohang faoliyat
ko’rsatishidir.
Muammolar bosqichida tizimni joriy holatidagi asosiy qarama-qarshiliklar,
tizim ishini yaxshilash uchun nimalar qilish kerakligi aniqlanadi. Yechim bosqichi
rahbarning amaliy ishlarga o’tish faoliyatidir. Qaror qabul qilinishi bilanoq
boshqariluvchi tizimlarga aniq ta’sir ko’rsatiladi, alohida oddiy boshqaruvga oid
harakatlar bajariladi.
Menejment jarayoni uslubi quyidagilar: axborot-analitik va tashkiliy ishlar. 116
Axborot-analitik ishlar quyidagilardan iborat: axborotlar yig’ish, tahlil etish,
axborotni qayta ishlash va uzatish, boshqaruv qarorlari variantlarini ishlab chiqish,
boshqaruv qarorlari variantlariga doir axborotlarni saqlash va boshqalar.
Tashkiliy ishlar quyidagilardan iborat: tushintirish, ishontirish,
rag’batlantirish, topshiriqlarni taqsimlash, ijroni nazorat qilish, ta’sir etish va
boshqalar.
Insonlarni boshqarish nafaqat qarorlar qabul qilish bilan, balki uni bajarilishni
nazorat qilishni ham taqozo etadi. Afsuski, ko’p holatlarda hayotimizda menejment jarayoni bajarilishi har taraflama tashkil etilmaydi, uni tashkiliy, mazmunan, texnik tomonlari o’zaro bog’lanmaydi.