1. Kompleksimetriya usullarining sinflanishi

26. Lyuminessent analiz
M oddalar, atom lar, m olekulalar yoki ionlarning turli xil q o ‘z g ‘atu v ch i o m illa r ta ’sirid a s h u ’la la n ish x o ssasi lyuminessensiya deyiladi. Bunday shu’lalanish 1 0 10 sek va undan ziyod b o iish i kerak. Lyuminessensiyaning ikki turi: diskret (ayrim) zarrachalarning sh u ialan ish i va rekom binatsion sh u ialan ish m avjud. D iskret zarrach alarn in g s h u ia la n is h id a nurlanish markazini tashkil etadigan faqat bitta zarracha qatnashadi. Shu zarracha energiya yutuvchi va shu’lalanuvchi vazifasini bajaradi. R ek o m b in asio n sh u ’la la n ish d a nur y u tu v ch i z a rra c h a la r s h u ’lalan m asd an b o sh q a z a rra c h a la r s h u ’lala n a d i. L y u m in essen siy an i y u zag a k e ltiru v c h i o m illa rg a k o ‘ra lyuminessensiya quyidagi turlarga b o iin ad i. Agar shuialanish ultrabinafsha va ko‘rinadigan spektr sohalariga to ‘g ‘ri keladigan n u rlar ta ’siridan yuzaga kelsa, bunday lyum inessensiyaga fotolyuminessensiya yoki fluoressensiya deyiladi. S huialanish katod nurlari ta’siridan yuzaga kelsa, bunday lyuminessensiya katodolyuminessensiya d ey ilad i. R entgen n u rlari ta ’sirida shuialanish rentgenolyuminessensiya, mexanik ta ’sir natijasidagi tribolyuminessensiya, isitish n atijasid a yuzaga keladigani kaidolyuminessensiya, kim yoviy reaksiya energiyasi tufayli yuzaga keladigan shuialanish esa xemilyuminessensiya deyiladi. Lyum inessensiyaning bulardan tashqari boshqa turlari ham mavjud. Jumladan, shuialanishning davomiyligiga (davom etish vaqtiga) k o ‘ra fosforisensiya va fluoressensiyalar farqlanadi. Fosforisensiya q o ‘z g ‘atish m anbai olingandan keyin ham moddaning muayyan vaqt shuialanib turishi bilan, fluoressensiya q o ‘zg ‘atish m anbai olingandan so ‘ng modda sh u ian ish in in g to ‘xtashi bilan b o g iiq .
Fotolyuminessensiyada moddaning bevosita shu’lalanishi va uni shu’lalanadigan holatga o ‘tkazish bilan b ogiiq bo‘lgan ikki usul qoMlaniladi. Lyuminessensiyaning ikkinchi guruh usullari fotometrik analizga ancha yaqin. Bitta elementni aniqlash uchun bir reaksiyaning o‘zi fotometriyada ham, lyuminessensiyada ham qoilanilishi mumkin. 448 Har ikkala holda ham hosil boiadigan birikma nurni ko‘p yutadigan b o ‘lishi kerak. Agar fotometrik usullarda, biz yuqorida к о ‘rib o ‘tganimizday, o ‘tgan nur intensivligi kamaysa, lyuminessensiyada shu yutilgan nurning talaygina qismi yorugiik shaklida ajralishi kerak. Bunday hollar ancha kam uchraydi, shu bois lyuminessent reaksiyalar fotometrik reaksiyalardan kam sonlidir. Lyuminessent usullarning sezuvchanligi fotometrik usullarnikidan yuqori boiganligi uchun bu usullarni qoilash keng rivojlanib bormoqda. Lyuminessensiyada qo‘zg‘atish energiyasining bir qismi issiqlik shaklida yo‘qoladi. Shuning uchun ham uning kvantlari energiyasi yutilgan qo‘zg‘atuvchi energiyadan kam bo‘ladi. Demak, yutilgan nurning toiqin uzunligidan chiqarilayotgan nurning to iq in uzunligi hamisha katta boiadi. 27.8-chizmada tasvirlangan bog‘liqlik Stoks-Lommel qoidasi bilan quyidagicha ta’riflanadi: lyuminessensiya spektri doimo yutilish spektrlaridan o ‘ngroqqa siljigan bo‘lib, ko‘pchilik moddalar uchun bu spektrlar ko‘zgu simetriyasi shaklida boiadi (Levshin qoidasi). Yutilish va shu’lalanish spektrlari maksimumlari orasidagi masofaga stoks siljishi deyiladi. Stoks siljishi qancha katta bo‘lsa, qo‘zg‘atish spektrini ajratish va binobarin, lyuminessent shu’lalanishga uning ta’sirini («fon») yo'qotish shuncha oson boiadi. Lyuminessensiya qo‘zg‘atuvchi nur dastasiga perpendikulyar yo‘nalishda boisa-da, q o ‘zg‘atuvchi nur suyuqlikning sirti, kyuvetaning devorlari va eritmadagi turli zarrachalar tomonidan sochib yuboriladi
Lyuminessensiyaning so‘nishi. Turli omillar ta’siridan modda chiqaradigan shuianing intensivligi kamayadi. Bunday hodisaga lyuminessensiyaning so'nishi deyiladi. Eritmalar konsentratsiyalari oshganda lyuminessensiya oldin oshadi, muayyan qiymatdan so‘ng to‘g ‘ri chiziqli oshish kuzatilmaydi, katta konsentratsiyalarda esa u keskin kamayadi. Bunday hoi lyuminessensiyaning konsentratsion so'nishi deyiladi. S.I.Vavilov lyuminessensiyaning so‘nishini ikki turga ajratdi. Lyuminessensiya so‘nishining birinchi turiga hatto molekulalar qo‘zg‘atilmagan holatda boiganda ham uning ichki qayta guruhlanishi kiradi. Bunday holda lyuminessensiyaning so‘nishi shu’lalanishning davomiyligi bilan b ogiiq boim asdan, u kimyoviy reaksiyalar natijasida shu’lalanuvchi moddaning shu’lalanmaydigan moddaga aylanishi bilan bogiiq. Bunda yutilish va lyuminessensiya spektrlarining o ‘zgarishini ko‘ramiz. Lyuminessensiyaning ikkinchi tur so‘nishida yutilish va lyuminessensiya spektrlari o ‘zgarmaydi. Ikkinchi tur so‘nish tashqi ta’sirlar oqibatida yangi modda hosil boiishi bilan yuzaga keladi. K o‘pchilik hollarda, lyuminessensiya so‘nishining sabablari ma’lum emas. Lyuminessensiyaning so‘nishiga konsentratsiyaaan tasnqari, narorat, pH va oosnqaiar ta sir quism mumkin.
Sifatiy va miqdoriy lyuminessent analiz. Ayrim anorganik [(samariy, yevropiy, gadoliniy, terbiy, disproziy, talliy (I), qalay (II), surma (III), qo‘rg‘oshin (II), vismut (III), indiy (III)] va organik (vazelin moyi, parafin, kanifol, tozalangan asfalt va boshqa) moddalar shu’lalanish xossasiga ega. Bunday moddalarni o ‘z lyuminessensiyasi asosida topish mumkin. Shu’lalanmaydigan moddalarni turli xil reaksiyalar yordamida shu’lalanadigan birikm alarga aylantirib aniqlaydilar. Sifatiy lyuminessent analiz uchun lyuminessensiyaning so‘nishidan foydalanish ham mumkin. Masalan, aniqlanadigan modda biror moddaning lyuminessensiyasini so‘ndirsa, bu sifat ko'rsatkichi sifatida ishlatilishi mumkin. Shu’lalanm aydigan m oddalarni shu’lalantirish uchun ularga aktivatorlar (kristallofosforlar) qo‘shiladi. Kristallofosforlar shu’lasining intensivligi b o ‘yicha kirishmalami topish mumkin. Ba’zan moddalarni topish uchun ularning shu’lasini vizual kuzatish yetarli. Agar aralashmalar tekshirilayotgan boisa, shu’la yorugiik filtridan o'tkaziladi. M iqdoriy lyum inessent analizda l= K c b o g 'lan ish d an foydalaniladi. Tekshiriladigan moddani shu’lalanuvchi moddaga aylantirganda, uning to‘lig‘icha shu shaklga o'tkazilishiga e ’tibor berilishi kerak. Lyuminessensiyaning intensivligini vizual yoki fluorimetrlar yordamida o‘lchash mumkin.