1. Makon va vaqt kategoriyalarining mohiyati

Zaruriyat va tasodif. Ob’ektiv olamni bilishda zaruriyat va tasodif kategoriyasi muxim falsafiy-metodologik ahamiyatga ega. Zaruriyat – narsa va hodisalarning vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlar, munosabatlar majmuasidir. Тasodif esa – zaruriyatning namoyon bo`lish shaklidir.

Zaruriyat va tasodif kategoriyasi olamni falsafiy bilishning mushtarakligini va samaradorligini ta’minlaydi.

Shu nuqtai nazardan, zaruriyatni turkumlashtirganda, uning makon va zamondagi strukturaviy to`zilishini tashkil qilgan elementlarini sistemali-strukturali tahlil qilish lozim. Shuningdek, zaruriyatni sabab-oqibat munosabatlari tarzida tushunish lozim. Zaruriyat narsa va hodisalarning muqarrar rivojlanish qonuniyatdan kelib chiqadi hamda ob’ektiv sabablar tizimiga asoslanadi. Masalan, O`zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o`tishi tarixiy obe’ktiv zaruriyatdir, uning «o`zbek modeli» asosida amalga oshirilishi zaruriyatning konkret namoyon bo`lishidir. Bunda tasodif «sub’ektivlashtirilgan» jarayon sifatida ko`zga tashlansa ham, ob’ektiv hodisadir. Chunki, O`zbekistonning tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy rivojlanishining milliy xususiyatlari, bozor munosabatlariga o`tishning harakterini belgilab beradi.

Zaruriyatlar tabiiy-tarixiy rivojlanishning ob’ektiv qonuniyatlaridan kelib chiqib, doimiy o`zgarib turadi. Zaruriyatlarning tasodiflar tarzida namoyon bo`lishi, o`z navbatida, boshqa hodisalar uchun zaruriyat makomiga ega bo`ladi. Bundan ko`rinib turibdiki, zaruriyat va tasodif o`rtasidagi bog`lanishlar sabab-oqibat munosabatlari harakteriga mos keladi.

Zaruriyat va tasodif, kategoriyasiga boshqa kategoriyalar kabi, uni aniqlash va baholashga muayyan sub’ekt extiyojlari, manfaatlari nuqtai nazaridan yondashiladigan bo`lsa, muqobil qarashlar vujudga keladi. Masalan, sobik Ittifokning parchalanib, mustaqil davlatlarning vujudga kelishi, ayrim nazariyotchilar tomonidan tasodifiy hodisa deb baholanib, uning zaruriy, ob’ektiv qonuniy harakteri inkor etilmokda. Vaholanki, jamiyat taraqqiyotida xech qanday imperiyaning abadiy bo`lmasligini tarixiy tajribalar doimiy isbotlab kelgan. Demak, bunda biz zaruriyatni kurib turibmiz.

Zaruriyat va tasodifning aloqadorligi, bog`lanishi shundaki, ular bir-birisiz mavjud bo`la olmaydi, ya’ni zaruriyatning muqarrarligi tasodifga ham xosdir. Shuning uchun falsafiy adabiyotlarda tasodiflarning muqarrarligi, tarixiyligi, sababiyligini, qonuniyligini inkor qiluvchi qarashlar G`ayriilmiydir.