1. ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

1 – КАЛИТ

Натижаларни қайта ишлаш учун

«1» Жисмоний тажовуз (к=11)

1+, 9-, 17-, 25+, 41+, 55+, 62+, 68+.

«2» Вербал тажовуз (к=8)

7+, 15+, 23+, 31+, 39-, 46+, 53+, 60+, 66-, 71+,

73+,74-, 75-.

«3» Билвосита тажовуз (к=13)

2+, 10+, 18+, 26-, 34+, 49-, 56+, 63+

«4» Негативизм (к=20)

4+, 12+, 20+, 28+, 36-

«5» Тажанглик (к=9)

3+, 11-, 19+, 27+, 35-, 43+, 50+, 57+, 64+, 69-, 72+.

«6» Шубҳаланувчанлик (к=11)

6+, 14+, 22+, 38+, 45+, 52+, 59+, 65-, 70-.

«7» Хафагарчилик (к=18)

5+, 13+, 21+, 29+, 37+, 44+, 51+, 58+.

«8» Айбдорлик ҳисси (к=11)

8+, 16+, 24+, 32+, 40+, 47+, 54+, 61+, 67+.

2- КАЛИТ

Натижаларни таҳлил қилиш учун варақа

К:	«1»	«3»	«5»	«4»	«7»	«6»	«2»	«8»
	1+	2+	3+	4+	5+	6+	7+	8+
	9-	10+	11-	12+	13+	14+	15+	16+
	17-	18+	19+	20+	21+	22+	23+	24+
	25+	26-	27+	28+	29+	30 о	31+	32+
	33 о	34+	35-	36-	37+	38+	39-	40+
	41+	42 о	43+		44+	45+	46+	47+
	48+	49-	50+		51+	52+	53+	54+
	55+	56+	57+		58+	59+	60+	61+
	62+	63+	64+			65-	66-	67+
	68+		69-			70-	71+
			72+				73+
							74-
							75-
	11	13	9	20	13	11	8	11

Баллар йиғиндисини ҳар бир реакция бўйича калитда қавслар ичида берилган коэффициентга кўпайтириб, қиёсий таҳлил учун қулай меъёрий индивидуал ва гуруҳга тегишли натижаларни акс эттирувчи кўрсаткичларни аниқлаш мумкин («0» кўрсаткичли ҳукмлар ҳисобга олинмайди).

Умумий кўрсаткичлар:

(«1» + «2» + «3») : 3 = АИ – тажовузкорлик индекси

(«6» + «7») : 2 = ДИ – душманлик индекси.

Тажовузкорликнинг меъёрий кўрсаткичи: индекс 21+/ + 4. Душманликнинг меъёрий кўрсаткичи: индекси –6, 5-7 =+ 3.

Ушбу методикадан фойдаланганда тажовузкорликни шахс хусусияти сифатида ҳам, хулқ-атвор шакли сифатида ҳам шахснинг мотивацион соҳаси ва эҳтиёжлар соҳаси психологик таҳлил қилингандагина тушунилиши мумкинлигини унутмаслик керак. Шу сабабли Басс-Дарки сўровномасидан бошқа методикалар: шахс сўровномалари (Кеттел, Спилбергер), проектив методикалар ва бошқалар билан биргаликда фойдаланиш максадга мувофиқ бўлади.

4- amaliy mashg’ulot.

Қадриятли ориентацияларни ўрганиш методикаси

(М.Рокич)
Қадриятлар ориентацияси ижтимоий-психологик тадқиқотларда шахс йўналганлигининг интегратив унсурларидан бири сифатида анчадан буён ва муваффақиятли қўлланиб келмоқда. Сўнгги йилларда, айниқса ёш ва педагогик психология соҳаларидаги тадқиқотларда ундан кенг фойдаланилмоқда.

Шахснинг қадриятлар тизими унинг интерперсонал ва экстраперсонал муносабатларининг таркибий қисми сифатида ташқи муҳит билан бўладиган алоқаларига, ўзига бўлган муносабатига сезиларли даражада таъсир кўрсатади. Қадриятлар оринтацияси ҳақида қарашларнинг асосида атроф оламдаги барча ҳодисалар (шу жумладан, одамларнинг хулқ-атвори) индивид эҳтиёжлари ва манфаатларига хизмат қилишига кўра унинг учун маълум қадр-қимматга эгалиги тўғрисидаги ғоя ётади. Ҳар бир инсон ўз қадриятлари тизимига эга. Бу тизим ҳар кимда ўзига хос иерархик тузилишга эга. Қадриятлар иерархияси ўсмирлик ва ўспиринлик ёшлари кесишган даврда шаклланади.

Қадриятлар ориентацияси (ҚО) даги унсурлар ўзининг мақсад ва вазифаларига кўра 2 гуруҳга ажратилади: 1-гуруҳни мақсад -қадриятлар (терминал қадриятлар), 2-гуруҳни- восита - қадриятлар (инструментал қадриятлар) ташкил этади. Терминал қадриятлар инсоннинг ҳаётда ўз олдига қўйган истиқболли мақсадларида, ҳозир нимага интилаётгани ва келажакда нимага интилишида намоён бўлади. Улар инсон ҳаётининг маъно-мазмунини белгилаб беради, инсон учун энг қадрли, муҳим, аҳамиятли нарсалар нима эканлигини кўрсатади. Инструментал қадриятлар ҳаётда кўзланган мақсадларга эришиш учун танланадиган воситаларда намоён бўлади. Улар терминал қадриятларни рўёбга чиқариш учун восита бўлиб хизмат қилади.

Шахс шаклланишининг дастлабки босқичларида шахс хусусиятларини ифодаловчи инструментал қадриятлар ҳаётий мақсадлар сифатида майдонга чиқади ва терминал қадриятлар ролини ўйнаши ҳам мумкин.

Юқори синф ўқувчилари ҚО нинг шаклланишига хос хусусиятларни М.Рокичнинг шу ёшга мослаштирилган ва модификациялаштирилган (Б.Круглов, 1987) методикаси ёрдамида ўрганиш мумкин.

Методиканинг модификациялаштирилган вариантида синалувчига баҳолаш учун таклиф этиладиган инструментал ва терминал қадриятлар 18 тадан (жами 36 та) 16 тагача (жами 32та) қисқартирилди. Бунинг сабаби – айрим ўқувчиларда (15-16 ёш) қадриятларни танлашнинг психологик механизмлари ҳали шаклланиб улгурмаганлигидадир.

Методиканинг таклиф этилаётган вариантида ўқувчилар ҚО нинг шаклланишига хос хусусиятларни ўрганиш учун уларга 2 та жавоб варақасида 16 та инструментал ва 16 та терминал қадриятдан иборат рўйхат берилади. Синалувчилар 5 балли тизим асосида ҳар бир қадриятнинг ўзлари учун қанчалик муҳимлигини баҳолайдилар.
1-жавоб варақаси

(терминал қадриятлар)

Йўриқнома: Қуйида одамлар ўз ҳаётида кўзлайдиган асосий мақсадлар рўйхати берилган. Уларнинг ҳар бири шахсан сиз учун қанчалик муҳим? Муҳимлик даражасини 5 балли тизимда баҳоланг. Бунда «1» - энг паст балл, «5» - энг юқори балл бўлади.

Т.р.	Ҳаётий мақсадлар (қадриятлар) мазмуни	балл 1 дан 5 гача
1.	Фикрлаш ва хулоса чиқаришдаги мустақиллик
2.	Ўз-ўзига ишонч (ички шубҳа ва гумонлардан ҳоли бўлиш).
3.	Моддий таъминланганлик (ҳаётда моддий қийинчиликларнинг йўқлиги).
4.	Соғлик (жисмонан ва руҳий).
5.	Ҳузур-халоват (вақтичоғлиқ, айш-ишрат).
6.	Қизиқарли иш.
7.	Муҳаббат (севган киши билан маънавий ва жисмоний яқинлик).
8.	Ҳаракат ва фаолиятдаги эркинлик.
9.	Гўзаллик (табиат ва санъатдаги гўзалликни ҳис этиш).
10.	Содиқ ва вафоли дўстлар.
11.	Билиш (билим олиш, ақлни чархлаш имконияти).
12.	Бахтли оилавий ҳаёт.
13.	Ижод (ижодий фаолият имконияти).
14.	Кўпчилик томонидан тан олиниш (ҳурмат қозониш).
15.	Фаол, қизғин ҳаёт .
16.	Тенглик (барча учун имкониятлар тенглиги).

2-жавоб варақаси

(инструментал қадриятлар)
Йўриқнома: Қуйидаги шахсга хос асосий хусусиятлар рўйхати берилган. Уларнинг ҳар бири сиз учун қанчалик муҳим? Муҳимлик даражасини 5 балли тизимда баҳоланг. Бунда «1» - энг паст балл, «5» - энг юқори балл бўлади.

Т.р.	Шахс хусусиятлари (қадриятлар сифатида) нинг мазмуни	5 дан 1 гача балл
1.	Ўзига катта талаблар қўйиш.
2.	Эътиборлилик (ғамхўрлик).
3.	Тарбияланганлилик (хушхулқлилик, одоблилик).
4.	Ишда самарадорликка эришувчанлик (меҳнатсеварлик, ишдаги маҳсулдорлик, ишда муваффақиятга эришувчанлик).
5.	Шахсий фикрларни ҳимоя қилишда жасурлик.
6.	Айтилган ишларни бекаму кўст бажариш (интизомлилик).
7.	Шахсий камчиликларни, бошқаларнинг камчиликларини кечирмаслик
8.	Масалага ҳар томонлама қарай олиш (бошқаларнинг нуқтаи назарини тушуна олиш, ўзгача дид, одатларни ҳурмат қилиш).
9.	Ҳалоллик (ростгўйлик, самимийлик)
10.	Маълумотлилик (кенг билимлар, юксак маданий даража).
11.	Ўз-ўзини бошқара олиш (босиқлик, тартиблилик).
12.	Бағрикенглик (бошқа одамларнинг хато ва камчиликларини кечира олиш).
13.	Мутаҳкам ирода (қийинчиликлар олдида чекинмаслик).
14.	Рационализм (оқил ва мантиқий фикрлаш, яхшилаб ўйлаб қарор қабул қилиш).
15.	Масъулият (бурч ҳисси, ваъданинг устидан чиқиш).
16.	Ҳаётдан завқланиш (юмор ҳисси).