1 Маъруза Қишлоқ хўжаликда сувдан фойдаланиш фаннинг мақсади ва вазифалари

26
297
4	4,04	7,0	12	16	27	316
5	6,06	11	17	22	28	336
6	8,0	15	22	29	29	356
7	10,5	19	28	37	30	377
8	13	24	34	45
9	16	29	42	54
10	19	34	49	64
11	22	40	58	74
12	26	46	66	85
13		52,0	75	97
14		60	84	109
15		67	94	122
16		74	105	135
17		82	116	149
18		90	127	163
19		99	139	178
20		108	151	194
21			164	210
22			177	226
23			190	243
24			204	261

21-жадвал. Томпсон ва Чиполетти тушургиларини
сув сарф қийматлари, л/с

Н, см	ВЧ-50	ВЧ-75	ВТ-90	Н, см	ВЧ-50	ВЧ-75	ВТ-90
1	2	3	4	5	6	7	8
3,0	5	-	-	16,5	64	94	15,0
3,5	6	-	-	17,0	67	98	17,0
4,0	7	-	-	17,5	70	103	18,0
4,5	9	-	-	18,0	73	108	19,0
5,0	10	16	0,8	18,5	76	114	20,0
5,5	12	18	0,9	19,0	79	120	22,0
6,0	14	21	1,3	19,5	82	125	23,0
6,5	16	23	1,5	20,0		128	25,0
7,0	18	26	1,8	20,5		132	26,0
7,5	20	30	2,1	21,0		136	28,0
8,0	22	33	2,5	21,5		140	30,0
8,5	24	36	2,9	22,0		145	32,0
9,0	26	39	3,3	22,5		150	33,0
9,5	28	42	3,9	23,0		154	36,0
10,0	30	46	4,5	23,5		160	38,0
10,5	32	49	5,0	24,0		166	40,0
11,0	35	52	5,6	24,5		170	42,0
11,5	37	55	6,2	25,0		175	44,0
12,0	40	59	7,0	25,5		180
12,5	42	63	7,7	26,0		186	48
13,0	44	66	8,5	26,5		191
13,5	47	70	9,3	27,0		197	52
14,0	50	74	10,0	27,5		202
14,5	52	78	11,0	28		208	57
15,0	55	82	12,0	28,5		214
15,5	58	86	13,0	29,0		220	63
16,0	61	90	14,0	29,5		225

41-расм. Ростланган ўзан

42-расм. Гидрометрик паррак (Ж-3) 1-паррак винти, 2-корпуси, 3-думи

Очиқ каналларда сувни ўлчаш учун маълум бир гидрометрик постлар ташкил қилинади. Улар ростланган ўзан (фиксированное русло) (41-расм), гидрометрик постлар (43-расм) деб юритилади. Ростланган ўзанларда сув оқими бир текис ҳаракат қилади. Ушбу ўзандаги кўндаланг кесим юза ўзгармас ҳисобланади ва унинг маълум бир нуқталарида геометрик вертушка (паррак) ёрдамида сув оқими тезлиги ўлчанади. Бундай паррак турлари ниҳоятда кўп бўлиб энг кўп тарқалгани Ж-3 паррагидир (42-расм). Гидрометрик постлардаги сув сарфлари Q=f(H) бо¼лиқликдаги график ёки жадвалдан аниқланилади. Буниниг учун сув сатҳи (Н)ни сув ўлчаш рейкаси ўрнатилади. Ҳар ойда бир маротаба Q=f(H) бо¼ланиш жадвалидаги миқдорлар гидрометрик паррак ёрдамида сув сарфи аниқланилиб, жадвал ва графикларга таққосланиб турилиши керак.

43-расм. Сув ўлчаш гидропостлари

4 Маъруза
Мавзу: Суғоришнинг тупроққа ва ташқи муҳитга таъсири
Режа:

1. 
   Тупроқдаги намликнинг ўзгариши
   
2. 
   Суғориш тупроқнинг физикавий хоссалари
   
3. 
   Суғориш сувининг сифатига қўйиладиган талаблар
   

Таянч сўз ва иборалар: суғориш усуллари, тупроқ намлиги, суғориш сувнинг сифати, минерализация, сув сарфи, сув ресурслари физикавий хосса .

Максимал ҳосил сув, озуқа, иссиқлик, ҳаво ва ёруғлик миқдорларини мақбул даражасида бўлганда эришилади. Тупроқда намликни керагидан ортиқ ёки кам бўлиши ҳосилдорликни пасайтиради. Биринчи ҳолатда тупроқда ҳаво миқдори етишмаслигидан, иккинчи ҳолатда эса озуқа ва намлик миқдорларини етишмаслигидан ўсимлик қийналади.

Суғориш тупроқнинг табиий намлиги ошириши билан бирга унинг сув–физик, кимёвий хоссаларига ва микробиологик жараёнига ҳам таьсир этади.
Тупроқда намликни нормал ҳолда сақланиши ундаги микроорганизмларни кўпайишига, органик ќолдиқларнинг чириб тупроқ унумдорлигини (унда нитратларнинг пайдо бўлиши, нитрификация) ва экин ҳосилдорлигини ошишига олиб келади.
Тупроқдаги намликнинг ўзгариши билан бирга ундаги ҳарорат ва ҳаво режими ҳам ўзгариб боради. Тупроқнинг намлигини ошиши, унинг совишига, ундаги ҳавони сиқиб чиқаришга ва тупроқ коллоидларини шишиши натижасида тупроқда аэрацияни ёмонлашувига, тупроқда олдин ҳосил бўлган нитратларни пастки қатламга ювилишига олиб келиши мумкин.
Тупроқда намликнинг камайиши ундаги азотнинг буғланишига ва тупроқдаги миқдорини камайишига олиб келади.
Суғориш суви сувда эрийдиган тузлар ва минерал моддалар учун эритувчи ҳисобланиб тупроқнинг устки қатламидаги тузларни эритилади, тупроқ эритмаси концентрациясини пасайтиради ва тупроқдаги кимёвий жараёнга ўз таьсирини кўрсатади.
Суғориш натижасида тупроқнинг ишқорийлиги ортади. Агарда тупроқда эрувчи хлорид ва сульфат бўлса, уларнинг миқдори кўпайиши билан тупроқнинг ишқорийлиги камаяди.
Суғориш натижасида ўсимлик тупроқдан ўзига зарур бўлган моддаларни (калий, азот, фосфор ва ҳ.к.) олиш имкониятига эга бўлади.
Суғориш тупроқнинг физикавий хоссаларига ва структурасига таьсир этади:
- сув тупроқ структурасини бузиши мумкин (айниқса, бостириб суғоришда) ўлчами 2,5 мм гача бўлган тупроқ заррачаларига сув тегиши билан улар ўлчами 1 мм дан кичик зарраларга бўлиниб кетади. Тупроқ коллоидларининг бўкиши зарралардаги ёпишқоқлигини бўшаши натижасида тупроқнинг оралиқ ковакчалари камайиб, тупроқни қотқалоқлашига олиб келади;
- суғориш натижасига тупроқни зичланиши кузатилади (айниқса, 0,5- 2,0 м гача бўлган тупроқ қатламида).
- суғориш тупроқ зарраларининг ёпишқоқлигини ўзгартиради (намликни кўпайтириши тупроқни юмшатади).
Суғориш ўсимлик ва тупроқдаги иссиқлик шароитига ҳам таъсир этади, ўсимликнинг иссиқлигини пасайтиради. (айниқса, ёмгирлатиб ва пуркаб суғоришда) тупроқнинг иссиқлик сиғимини оширади, яъни унинг ҳароратини пасайтиради. Чунки намга тўйинган тупроқни иситиш учун кўпроқ иссиқлик талаб қилинади. Шунинг учун йилнинг иссиқ фаслларида нам тупроқ қуруқ тупроққа нисбатан совуқроқ, совуқ фаслларда эса иссиқроқ бўлади. Нам тупроқнинг иссиқлик ўтказувчанлиги қуруқ тупроқникига қараганда юқори бўлади.
Қурғокчил майдонларда ўсимлик етиштирилаётган тупроқ ҳароратининг пасайиши билан унда модда алмашинув жараёнининг янгиланиши кузатилади.
Тупроқда ҳароратнинг ошиши ўсимлик учун зарур бўлган сув миқдорини оширади, транспирация коэффицентини кўпайтиради ва ундаги озиқ моддалардан фойдаланишни ёмонлаштиради.
Суғориш натижасида суғориладиган майдоннинг микроиқлими ўзгаради, чунки куёш энергиясининг аксарият қисми тупроқ ва ўсимликлардаги намни буғлатишга сарфланади. Натижада ер юзасидаги ҳаво қатламининг ҳарорати пасайиб, унинг нисбий намлиги ортади, транспирация коэффициенти озаяди.
Бу ҳолат ўсимликда зарур моддаларнинг тўпланишини тезлаштиради ва ҳосилни оширади. Суғориладиган майдонларни атрофига экилган ҳимоя дарахтлари ҳам шамол ва гармсел йўлини тўсиб суғориш майдони микроиқлимини ўзгартиришга ҳавонинг нисбий намлигини яхшилашга олиб келади.
Суғориш ҳосилнинг миқдорини оширибгина қолмай балки унинг сифатини ҳам яхшилайди, чунки суғориш таьсирида ўсимлик таркибида кул, оксил моддалар, ёғ, углеводлар ва крахмал миқдори ҳам ўзгаради.
Суғориш сувидан режасиз фойдаланиш, далага ортиқча сув бериш, суғориш майдонидан сувни ташламага ташлаш тупроқдаги озуқа элементларни қуйи қатламларга ювилишига, сувни ортиқча сарфига, сизот сувларини сатҳини кўтарилишига, баъзида бу орқали суғориш майдонларини шўрлашига сабаб бўлади. Бу ҳолат ортиқча харажатларга, ҳосилдорликни пасайишига ва маҳсулотни таннархини қимматлишига олиб келади.
Суғориш таьсирида нафақат суғориш массивини, балки атроф майдонларни ҳам табиий шароити ўзгариши мумкин. Массивни умумий сув мувозанатида суғориш тармоқлари ва суғориш далаларидан сизилишга исроф бўлган сув кўринишидаги кирим миқдори кескин ортиб, суғориш массиви ва атроф майдонларни сизот сувлари режимга таьсир кўрсатади. Шунинг учун суғориш ишлари лойиҳаланганда массивда сизот сувларини келажак режими таҳлил килиниши, мабодо улар ер сатҳига – 3 м дан яқин келса суғориш массив тупроғини ҳимоялаш бўйича тадбирлар лойиҳаланиб суғориш лойиҳаси билан бирга амалга оширилиши шарт.
Суғориш сувининг сифатига қуйиладиган талаблар
Ҳар қандай суғориш сувига ундан лойқа зарралар миқдори, эриган тузлар миқдори ва ҳарорати бўйича талаблар қўйилади. Сув манбасининг характерига қараб ундаги лойқа, туз миқдорлари ва ҳарорат турлича бўлиши мумкин.
Сувдаги ўлчами 0,1–0,15 лойқа зарралари суғориш тармоғига тушгач, унда чўкиб унинг ўзанини кичиклаштиради, 0,005–0,10 мм ли лойқа зарралари эса унчалик озуқа моддаларига бой бўлмасада, суғориш тармоқлари орқали суғориш майдонига тушиб механик таркиби оғир тупроқларнинг физикавий хусусиятларини, сув ўтказувчанлигини яхшилайди. Ўлчами 0,005 мм дан кичик лойқа заррачалари ўсимлик учун озуқа моддаларга бой бўлсада суғориш даласига уларнинг кўплаб тушиши тупроқнинг физикавий хоссасини, сув ўтказувчанлиги ва ҳаво алмашувини ёмонлаштиради. Суѓориш сувидаги лойќанинг ҳажми 1,5 кг/м³ дан кам бўлганда манбадан суѓориш тизимига сув олишга рухсат этилади.
Суғориш сувида сувда эрийдиган тузларни миқдори 0,2% (яъни 2,0 г/л) гача рухсат этилди. Суғориш сувидаги сувда эрийдиган тузларнинг йўл қўйилган миқдори тупроқнинг сув-физик хоссаларига ҳам боғлиқ бўлиб механик таркиби енгил тупроқларда оғир тупроқларга нисбатан кўпроқ бўлиши мумкин.
Минерализацияси юқори бўлган сувлар билан суғориш суғориш майдони зовурланган бўлганда чучук сув билан аралаштирилган айрим ҳолатларда рухсат этилади.
Суғориш сувининг ҳарорати тупроқ ҳароратига тенг (t⁰С>14⁰С) бўлгани мақсадга мувофиқ ҳисобланади, агарда сув совуқ бўлса уни очиқ ҳавзаларда қуёш нурида иситилиб сўнгра суғоришга берилиши керак.