1-ma’ruza: Kirish bolalar adabiyoti fan sifatida, uning maqsadi va vazifalari. Reja

2-ma’ruza. Mumtoz adabiyotning ma’naviy- axloqiy mohiyati.
3-ma’ruza. Bolalar folklorida janr rang-barangligi.
Reja

1. 
   Mumtoz adabiyotning ma’naviy-axloqiy mohiyati
   
2. 
   Bolalar folklorida janr rang-barangligi
   
3. 
   Mumtoz davr bolalar adabiyoti janrlari
   

Folklor va yozma adabiyot namunalarini tinglab, voyaga yetayotgan bolalarning o‘yinlari, sho‘xliklari, xayollari, qiziqishlari, gap-so‘zlari... Bular bolalarning ma’naviy dunyosini boyitadigan omillardandir. Agarda kattalar bu o‘ziga xos bolalar dunyosini tushunib, uni to‘g‘ri baholay olsalar, bolalarning kelajagi uchun katta ish qilgan bo‘ladilar.

Alla, ertak, topishmoq, maqollarda kuzatganimizdek odamlarga, jonivorlarga, tabiatga bo‘lgan mehr-muhabbat, do‘stlik va o‘rtoqlikning ilk tuyg‘ulari, yaxshilikka nisbatan uyg‘ongan dastlabki minnatdorchilik hissi, har narsaga chanqog‘lik bilan qiziqib qarash shularning bari bolaning ma’naviy dunyosini boyitishi, uning xayoli va tasavvurini kengaytirishi lozim.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar kitobxonligi asosan ota-onalar va tarbiyachilar tomonidan amalga oshiriladi. Hali o‘qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar dunyo sirlaridan butunlday bexabar bo‘ladilar. Shunga qaramay, kichkintoylar o‘zlarini qurshagan olamni tezroq bilib olishga, uni o‘rganishga intiladilar. Bunda ota-onalar, bog‘chalarda esa tarbiyachilar bolalarga yaqindan yordam berishlari, ya’ni ularga badiiy asarlardan parchalar o‘qib berishlari lozim. Bu davr bolalariga o‘qib beriladigan har qanday asarning hajmi qisqa, mazmuni sodda bo‘lishi talab etiladi. Shuningdek, bunday kitoblarning rasmlari rang-barang, harflari esa yirik-yirik bo‘lishi maqsadga muvofiq
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar tinglaydigan asarlarning ko‘pchiligini alla-qo‘shiq, ertak, topishmoq, maqol, tez aytish kabi xalq og‘zaki ijodi asarlari tashkil etadi. Bundan tashqari, yozuvchilar yaratgan va yuqoridagi talablarga to‘la-to‘kis javob beradigan ayrim asarlar ham maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun qo‘l keladi. Ammo shu narsani ham ta’kidlab o‘tish kerakki, bolalar uchun ijod qiladigan qalam sohibi hayotdagi muhim xarakterli voqea va hodisalarni badiiy obrazlar orqali bolalar nutqiga mos tilda, ularning yoshi, ruhiyati va saviyasiga muvofiq ravishda tasvirlashi lozim.
Bolalar shoiri Anvar Obidjon o‘zining «Suhbat» degan she’rida bolalar yaxshi ko‘radigan g‘ozlar to‘g‘risida so‘z yuritadi. Ma’lumki, bolalar jonivorlar, xususan, qushlarga ilk yoshlaridan boshlab qiziqadilar. Shu jihatdan qaraydigan bo‘lsak, «Suhbat» bola hayotida muhim rol o‘ynaydi. Voqea juda oddiy va sodda. O‘zaro suhbatdan ma’lum bo‘ladiki, g‘ozlarning qorni och, ularni bog‘ish kerak. Buni shoir o‘yin vositasida ifoda etadi:
- G‘ozlar, bir so‘z deysizmi?
- G‘a, g‘a-g‘a!
- Totli suli yeysizmi?
- Ha, ha-ha
- Nega patni silaysiz?
- G‘og‘, g‘og‘-g‘og‘
- Mendan nima tilaysiz?
- Bog‘, bog‘, bog‘!
Bu xildagi she’rlar kichkintoylarni mustaqil fikrlashga, turmush taassurotlarini to‘plab, ulardan xulosa chiqarishga o‘rgatadi.
Xulosa qilib aytganda, bolalar o‘zlari tinglagan asarlari yordamida asta-sekin atrof-muhit bilan tanishadilar, ona-yurtga mehr-oqibatli bo‘lishni, tabiatni asrashni, mehnatni sevishni o‘rganadilar.
Prezidentimiz nutq va kitoblarida bolalar kitobxonligi, ayniqsa, kichik maktab yoshidagi bolalarning o‘qish-u xulq-odoblari tilga olinadi. Bularga ko‘proq e’tibor berish, ularning ta’lim-tarbiyasi bilan muttasil shug‘ullanish, asosiy masalalardan biri deb hisoblanadi.
Bu masala Yurtboshimizning «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» kitobida ham ta’kidlanadi. Ha, bu bolalarda moddiy va ma’naviy hayot uyg‘unligi o‘z-o‘zidan bo‘lmaydi. Balki kichkintoylarni bu ruhda tarbiyalashda ota-onalar, maktab o‘qituvchilari, mahalla ahillik bilan ish olib borsa, o‘qish, tarbiya to‘g‘ri izga qo‘yilsa, ko‘zlangan maqsadga, albatta erishiladi.
Bu yerda shu narsani ham alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, bu yoshdagi bolalar kitobxonligi avvalgisidan bir oz farq qiladi. Bu farq bolalarning yoshi va bilim saviyasi bilan bog‘liq. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar asosan tarbiyachilari, ota-onalari yordamida badiiy asarlar bilan tanishsalar, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bu ishni mustaqil bajaradilar. Mustaqillik ularga ishonch va zavq-shavq bag‘ishlaydi.
Bu yoshdagi bolalarni tevarak-atrofdagi turli voqea-hodisalar nihoyatda qiziqtiradi. Ularning bizni qurshagan olam haqidagi savollariga badiiy asarlarda mufassal javob berilgan.
11-12 yoshdagi bolalar sehrli, fantastik ertak, sarguzasht, hikoya, qissa va dostonlarni sevib o‘qiydilar. Olloyorning «Fazogir chumoli» (ertak-qissa), Anvar Obidjonning «Dahshatli Meshpolvon» (ertak-qissa), Quddus Muhammadiyning «Erkinjon oyga chiqibdi» (doston), Yusuf Shomansurning «Oydan kelgan bolalar» (doston) kabi asarlari shu yoshdagi bolalarga mo‘ljallab yozilgan.
Bu yoshdagi bolalar o‘zlari mustaqil ravishda kitob o‘qib qolmay, balki o‘qigan kitoblaridagi qahramonlarning xatti-harakatlarini baholashga o‘rganadilar, zarur bo‘lsa ular ko‘rsatgan mardlik va jasoratlarni takrorlashga hozirlanadilar.
O‘rta va katta yoshdagi bolalar kitobxonligida o‘qish; mehnat qilish; kasb-hunar o‘rganish; yurish-turishda o‘zgalarga o‘rnak ko‘rsatish; sport olamida chiniqish; mardlik va dovyuraklikni o‘zida jo qilish kabi muhim vazifalar turadi.
Demak, bu davr bolalarida har tomonlama mas’uliyat bor, vazifa, yuk bor. Shuning uchun ham bu yoshdagi bolalarga xalqimizning shonli tarixi, bugungi hayoti haqida yozilgan turli janrdagi asarlarni tavsiya etish mumkin. «Shirog‘», «To‘maris» kabi afsonalar, «Uch og‘a-ini botirlar», «Ur to‘g‘mog‘»dek ertaklar bilan birga, Oybek, G‘afur G‘ulom, Zafar Diyor, Quddus Muhammadiy, Hakim Nazir, Shukur Sa’dulla, Anvar Obidjon, Tursunboy Adashboyev va boshqalarning zamonaviy mavzudagi eng yaxshi asarlari muhim tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.
Jahon bolalar adabiyotining A.Pushkin, L.Tostoy, S.Servantes, D.Defo, J.Svift, E.Voynich, K.Chukovskiy, S.Marshak kabi namoyandalari yaratgan asarlar bolalar dunyoqarashini shakllantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ko‘rib o‘tganimizdek, bolalar adabiyoti o‘ziga xos xususiyatlari bilan kattalar adabiyotidan farq qiladi. Zotan, bolalar yozuvchisi dunyo voqealarini bolalar tasavvuri, tushunchasini nazarda tutib tasvirlaydi. Shu orqali bolalarni olg‘a intilishga chaqiradi, hayotni chuqur anglashga va sevishga yordam beradi.
Folklor hamma zamonlarda ham ijod sarchashmasi hisoblanib keladi. Shuning uchun ham insoniyat alla, qo‘shiqlar, afsonalar, ertak va dostonlarda o‘zining yuksak orzu-umidlari, zavq-shavqi-yu, kurashlarini ifodalagan. Xalq og‘zaki ijodi o‘zining mazmunan rang-barangligi, yuksak g‘oyalar bilan yo‘g‘rilganligi bilan yozma adabiyotdan ajralib turadi.
Bolalar folklori ko‘pincha kattalar tomonidan ijod qilinadi, ba’zi hollarda bolalar o‘z o‘yinchog‘lari asosida o‘zlari ham alla, qo‘shiq va ovunmachog‘lar to‘qiydilar. Bularning hammasi bir bo‘lib faqat yaxshi tarbiyani targ‘ib qiladi. Bolalar xalq og‘zaki ijodining pedagogika bilan bog‘lanishi alladan boshlanadi.
ALLA - QO‘SHIQ