1-ma’ruza. Kirish. Fanning maqsadi, vazifasi va ahamiyati reja

XANTAL (GORCHITSA) URUG‘I VA EFIR MOYI –

– SEMINA SINAPIS NIGRAE ET OLEUM SINAPIS AETHEREUM

O‘simlikningnomi.Sareptxantali, qo‘ng‘irxantal – Brassica juncea (L.) Czern. (Sinapis juncea L.) vaqoraxantal – Brassica nigra Koch. (Sinapis nigra L.); karamdoshlar – Brassicaceae (butguldoshlar – Cruciferae) oilasigakiradi.

Sareptxantalibiryillik, bo‘yi 40–50 sm (ba’zan 1 m) gaetadigano‘to‘simlik. Poyasitiko‘suvchi, shoxlangan, tuksiz. Ildizoldivapoyaningpastkibarglaripatsimonqirqilgan, lirasimonbo‘lib, poyadabandibilanketma-keto‘rnashgan. Barglaripoyaningyuqoriqismigachiqqanisarisiyraklashib, plastinkasikamroqqirqilibvabandiqisqaribboradi. Poyaninguchkiqismidagibarglaributunlansetsimonvapoyadabandsizo‘rnashgan. Gullarishingilgato‘plangan. Kosachabargi 4 ta, tojbargi 4 ta, tillaranggabo‘yalgan, otaligi 6 tabo‘lib, shundan 2 tasikalta, onaliktuguniikkixonali, yuqorigajoylashgan. Mevasi – chiziqsimon, ingichka, ustig‘adir-budir, poyagayondoshmaganvapishgandaochiladigan, 7–12 mmuzunlikdagiqo‘zoq. Urug‘imayda, yumaloqshaklli, ochsariqyokiqo‘ng‘ir.

Mayoyidagullaydi, mevasiiyundaetiladi.

Qoraxantaltojbarginingochsariqligi, mevasiningpoyagayondoshgan, to‘rtqirrali, o‘tkiruchli, urug‘iningmaydavato‘qqizil, qo‘ng‘irranglibo‘lishibilansareptxantalidanfarqqiladi.

Geografiktarqalishi.Sareptxantaliquruqvaissiqiqlimgachidamlibo‘lib, Qirg‘iziston va Ukraina respublikalarida, QuyiVolgabo‘yi, SHimoliyKavkaz, G‘arbiy Sibir vab oshqaerlarda, qoraxantal o‘simligi esa (issiqqachidamsiz) Belorusrespublikasidao‘stiriladi. Mahsulot tayyorlash .Xatal mevasi birin-ketinpishadi, shuning uchun poyasi quriy boshlagach, pastki, birinchimevalaripishishibilanoqerustkiqismio‘ribolinib, bog‘ bog‘ qilib bog‘lab quritiladi. Pishgan mevani yanchib, elab, urug‘i ajratib olinadi. Mahsulotningtashqiko‘rinishi.Tayyormahsulotharikkalaxantalo‘simliginingurug‘idaniborat. Sareptxantaliningurug‘ishirasimon, ustkitomonichuqurchali (lupadako‘rishmumkin), ochsariqyokiqo‘ng‘irranglibo‘lib, diametri 1,2 mm. Qoraxantalurug‘isareptxantaliurug‘iganisbatankichikroq (diametri 1 mm), chuqurchalarihamaniqbilinadi, to‘qqizil-qo‘ng‘irranggabo‘yalgan.

Mahsulotningo‘tkirachchiq (chaynabko‘rilsa) mazasivaog‘izhamdaburunnita’sirlovchio‘zigaxoshidi (suvbilanezibko‘rilganda) bor.

Mahsulotningnamligi 12 %, umumiykuli 5 %, 10 % lixloridkislotadaerimaydigankuli 1,5 %, moysizvaboshqao‘simliklarniurug‘iningaralashmasi 4 % vaorganikaralashmalar 2 % danoshmasligilozim.

Mahsulotgako‘pinchaoqxantal – Sinapis alba L. o‘simliginingurug‘iaralashibqolishimumkin. Oqxantalmevasisertukligi, silindrsimonvapoyagayondoshmaganligi, urug‘ningyirik, silliq, chuqurchasiz, ochsariqbo‘lishibilansareptvaqoraxantallardanfarqqiladi.

Kimyoviy tarkibi. Xantal urug‘i tarkibida sinigrin (kukunida 15 % gacha) glikozidi bo‘ladi. Sinigrin urug‘ tarkibidagi mirozin fermenti ta’sirida glyukoza, kaliy biosulfat va allilizotiotsianatga (xantal efir moyiga) parchalanadi. Fermentatsiya jarayoni o‘tkazilgan urug‘dan xantal efir moyini suv bug‘i yordamida haydab olish mumkin. Xantal urug‘ida 1,17–2,89 % efir moyi bor. SHuningdek, urug‘da yana 23–47 % yog‘ va 26 % gacha oqsil moddalar bo‘ladi.

Ishlatilishi. Xantal preparatlari yallig‘lanish xarakteriga ega bo‘lgan kasalliklarda, miozit, bronxit va bod kasalliklarida qo‘llaniladi. Xantal yog‘i ovqatga ham ishlatiladi.