1. Ma’ruza mashg‘

Morfologiyaning o‘rganish obyekti
Grammatika ikki qismga – morfologiya va sintaksisga bo‘linadi. Morfologiya ham, sintaksis ham o‘z tekshirish obyektiga ega bo‘lib, ular bir-biri bilan uzviy ravishda bog‘langan.
Morfologiya (grek. morrhe – «shakl», logos – «ta’limot») so‘zlarning grammatik xususiyatlari haqidagi ta’limotdir. Morfologiyada so‘zning o‘zgarishi va shu o‘zgarish bilan bog‘liq bo‘lgan ma’nolar, so‘zning tuzilishi va tarkibi o‘rganiladi. So‘zlarning o‘zgarishi umumiy struktura belgilariga ega bo‘lgan so‘z gruppalari bilan bog‘langan, shuning uchun morfologiya ma’lum belgilari asosida bir-biridan farq qilgan so‘z guruhlarini – so‘z turkumlarini ham tekshiradi.
Sintaksis (grekcha «tuzish») gapning grammatik xususiyatlarini, gap qurilishi va turlarini tekshiradi. Gap qurilishi uchun ohang, so‘zlarning birikishi, predikativlik va so‘z tartibi kabi sintaktik vositalar muhimdir.
Morfologiya bilan sintaksisning bir-biridan farqi shundaki, morfologiyaning tekshirish obyekti – so‘z. Unda so‘zning u yo bu formalari, xususiyatlari tahlil qilinadi.
Sintaksisning tekshirish obyekti gap bo‘lib, gap tuzilishi, so‘z birikmalari va so‘zlarning bog‘lanish yo‘llari tahlil etiladi.
Morfologiya so‘zni til sistemasida olib qaraydi, alohida so‘z shakllari va ularning qanday bog‘langanligini aniqlaydi. Masalan, bosh kelishikdagi qishloq, g‘o‘za so‘zlari qaratqich kelishigida qishloqning, g‘o‘zaning, chiqish kelishigida qishloqdan, g‘o‘zadan kabi shakllar bilan bog‘langan. Shuningdek, ko‘rdim, ko‘rganman, ko‘raman kabi shakllar ham o‘zaro bog‘langan. Demak, morfologiya turlanish va tuslanishning xususiyatlarini tekshiradi, so‘zning morfologik tarkibi, uning shakllari va grammatik ma’nolari, so‘z turkumlarini o‘rganadi.
Ma’lumki, morfologiya bilan bir qatorda leksikologiya ham so‘zni tekshiradi. So‘z morfologiyada ham, leksikologiyada ham asosiy tekshirish obyekti hisoblanadi. Har bir so‘z murakkab leksik-grammatik butunlikni tashkil etadi. So‘zning leksik ma’nolari yig‘indisi uning leksik birlik ekanligini bildirsa, grammatik formalar majmuasi va ular anglatgan grammatik ma’nolar so‘zning grammatik birlik ekanligini ko‘rsatadi. Shu sababli so‘zlar, bir tomondan, leksikologiyada, ikkinchi tomondan, morfologiyada tamoman boshqa-boshqa nuqtai nazardan, boshqa maqsadda o‘rganiladi. Leksikologiyada so‘zlar tilning leksik tarkibini, uning leksik sistemasini belgilash, so‘zning leksik ma’nosi, uslubiy xususiyatlari, qo‘llanishi va boyib borish yo‘llarini aniqlash nuqtai nazaridan o‘rganilsa, morfologiyada esa so‘z o‘zgarishiga xos grammatik qoida va qonuniyatlarni belgilash, grammatik ma’nolarni ifodalash vositalarini aniqlash maqsadida o‘rganiladi. Masalan, daraxt, bino, qush, bolalik, bahor, qishloq kabi so‘zlar boshqa-boshqa leksik ma’noga ega bo‘lib, leksikologiya shu ma’nolarni, ularning uslubiy va qo‘llanish xususiyatlarini tekshiradi. Morfologiyada esa bu so‘zlar bir xil umumiy xususiyatga ega bo‘lgan til hodisasi bo‘lib, ularning predmetlikni anglatishi, kelishik, egalik, grammatik son singari kategoriyalarni ko‘rsata olishi va boshqa xususiyatlari aniqlanadi.
So‘z kishi ongidagi, borliqdagi narsa, harakat, belgi va hodisalar haqidagi tushunchani bildiradi. Tushuncha esa borliqning kishi ongida aks etishi natijasida hosil bo‘ladi. So‘zning tushuncha anglatishi so‘z leksik ma’nosining asosini tashkil etadi, leksik ma’no har bir so‘zda individual bo‘ladi. Ammo mustaqil so‘zlar faqat birgina leksik ma’no anglatib qolmay, balki o‘zaro bog‘langan bir qancha qo‘shimcha ma’nolarni ham anglatadi. Masalan, paxtalar, kitoblar, ishladilar, keldilar kabi so‘zlar leksik ma’nodan tashqari, boshqa ma’noni ham bildiradi. Bunday ma’no faqat bir so‘z uchungina xos bo‘lmay, balki so‘zlar guruhi uchun umumiy bo‘ladi. Masalan, paxtalar so‘zi texnika ekinini anglatadi, kitoblar so‘zi o‘quv qurolini; keldilar, ishladilar so‘zlari esa biror tomonga qarab harakat qilish, biron ish bilai shug‘ullanishni anglatadi. Bular – shu so‘zlarning leksik ma’nosi. Bu so‘zlarda ko‘shimcha ma’no – ko‘plik ma’nosi ham ifodalanadi. So‘zlar guruhi uchun xos bo‘lgan bunday umumiy ma’nolar grammatik ma’no deyiladi. Demak, har bir mustaqil so‘zda ikki xil ma’no – leksik va grammatik ma’no o‘zaro bog‘langan holda birgalikda ifodalanadi. Jumladan, qo‘shiqchi, o‘yinchi, dutorchi kabi so‘zlarning har birida moddiy leksik ma’no – qo‘shiq aytish, o‘ynash va dutor chertish bilan shug‘ullanuvchi shaxs ma’nosi hamda grammatik ma’no – birlik son, bosh kelishik ma’nolari birgalikda ifodalanadi. O‘zaro bir-biriga zid qo‘yilgan va qiyosan olingan grammatik ma’nolar sistemasi va ularga xos ifoda vositalari – grammatik shakllar sistemasi grammatik kategoriya deyiladi. Masalan, otlarga xos kelishik ma’nolari va ularning ifoda shakli bo‘lgan kelishik shakllari sistemasi kelishik kategoriyasini hosil qiladi. Shuningdek, otlarda egalik kategoriyasi, son kategoriyasi, fe’llarda shaxs-son kategoriyasi, nisbat(daraja) kategoriyasi kabilarning har qaysisi o‘ziga xos grammatik ma’nolar majmuasiga va shu ma’nolarning ifoda shakllari sistemasiga ega. So‘z tilning eng muhim birliklaridan biri bo‘lib, shakl yasalishiga ega bo‘lishi yoki ega bo‘lmasligi mumkin. Masalan, kitob so‘zi ot turkumiga mansub, shunga ko‘ra kitobim, kitobing, kitobi; kitob va kitoblar; kitobga, kitobni, kitobning, kitobdan, kitobda, kitobimning, kitobingni, kitoblarimizga, kitoblaringizdan kabi shakliy o‘zgarishlar sistemasiga ega.
So‘zning grammatik ma’nolari jihatidan farqlanadigan har bir shakli so‘zshakl deyiladi. So‘zshakllarning yasalishida qatnashib, har xil grammatik ma’no anglatadigan qism so‘zning morfologik tuzilishini tashkil qiladi. Masalan, kitoblarimdan so‘zi o‘z morfologik tuzilishi jihatidan kitob-lar-im-dan tarzida bo‘linadi. Bu so‘zda kitob – o‘zak morfemasi, shakl yasash asosi, -lar – ko‘plik shakli yasovchi morfema, -im – egalik shakli yasovchi morfema va -dan – chiqish kelishigi shakli yasovchi morfema. O‘qiyotirmiz, yozdingiz, shaharlarimizda, maktablaringizning singari so‘zlar ham morfologik tuzilish jihatidan o‘qi-yotir-miz, yoz-di-ngiz, shahar-lar-imiz-da, maktab-lar-ingiz-ning tarzida bo‘linadi. Bularda o‘qi, yoz, shahar, maktab morfemalari shakl yasash asosi, undan keyingi morfemalar esa shakl yasovchi vositalar – affikslar hisoblanadi.
So‘zlar o‘z mavhum grammatik ma’nolari, morfologik belgilari va grammatik kategoriyalariga qarab, so‘z yasash, shakl yasash va so‘z o‘zgartish xususiyatidan farq qiladi. So‘zlarning mavhum grammatik ma’nosi, morfologik va sintaktik belgilariga qarab guruhlarga bo‘linishi so‘z turkumi deyiladi.
Har bir turkum o‘ziga xos mavhum grammatik ma’noni anglatadi va shu turkumga xos grammatik ma’no ifodalovchi vositalarga ega bo‘ladi. Jumladan, ot turkumi «predmetlik» ma’nosini (shahar, sadoqat, do‘stlik, kishi), fe’l turkumi «harakat»ni (yoz, ishla, ko‘kar, tinchi, boshla), sifat turkumi esa «belgi» ma’nosini (katta, go‘zal, baland, shirin, qadimgi, bilimli) anglatadi. Ot, sifat, fe’l va boshqa so‘z turkumlari anglatgan bu mavhum ma’nolar grammatik ma’noga kiradi. Bunday mavhum grammatik ma’no so‘zlarni turkumlarga ajratishda asosiy belgi hisoblanadi. U, ayniqsa, leksik ma’nosi bilan grammatik ma’nosi bir-biriga mos bo‘lgan so‘zlarda katta o‘rin tutadi, so‘zlarni turkumlashda grammatik belgilar ham albatta hisobga olinadi. So‘z turkumlarini xarakterlovchi grammatik belgilar xilma-xildir.
So‘zning morfologik belgilari, asosan, uning maxsus shakl yasash va so‘z o‘zgartish shakllariga ega yoki ega emasligida ko‘rinadi. Masalan, ot kelishik va egalik affiksini olib turlansa, fe’l shaxs-son va zamon affiksini olib tuslanadi.
So‘zlarning ma’lum turkumlarga ajratilishi qotib qolgan – o‘zgarmaydigan hodisa bo‘lmay, balki o‘zbek tili grammatik qurilishining rivojlanishi, yangi grammatik xususiyatlarning asta-sekin to‘plana borishi natijasida bir turkumdagi ayrim so‘z boshqa turkumga o‘tishi mumkin. So‘zlarning bunday o‘zaro o‘tish hodisasi so‘zning semantik, morfologik va sintaktik xususiyatlarining o‘zgarishi bilan bog‘langan. Masalan, o‘zbekcha kunda so‘zi asli kun so‘zining o‘rin kelishik shakliga teng bo‘lib, shu shaklida leksik va grammatik jihatdan o‘zgarib, ravishga ko‘chgan. Bu ravishni endi o‘rin kelishigidagi ot deb qarab bo‘lmaydi.
Bir turkum so‘zining boshqa turkumga o‘tish hodisasini bir turkum so‘zining nutqda boshqa turkum so‘zi o‘rnida ishlatilish hodisasidan farqlash kerak.
O‘zbek tilida bir turkum so‘zining boshqa turkum so‘zi o‘rnida qo‘llanishi quyidagicha:
a) sifatlarning otlashishi: Yaxshiga yondash, yomondan qoch.
b) otlarning sifat o‘rnida qo‘llanishi: Asfalt yo‘ldan mashinalar g‘izillab o‘tmoqda.
d) sonlarning otlashishi: Bolalarimizning kattasi oltiga qadam qo‘ydi.
e) ravishlarning otlashishi: Ko‘pdan ko‘p aql chiqar.
f) sifatdoshlarning otlashishi: Bahor qo‘shig‘in kuylaganlarning gulshani xazonsiz, iqboli mangu.
g) sifatning ravish o‘rnida, ravishning sifat o‘rnida qo‘llanishi: Usta aka so‘zlarni salmoq bilan samimiy va chiroyli gapirdi. Oz so‘z  soz so‘z.
Bir turkum so‘zi boshqa turkum so‘zi o‘rnida qo‘llanganda u butunlay keyingi so‘z turkumiga o‘tib ketmaydi, aksincha, avvalgi so‘z turkumi doirasida qoladi. Jumladan, tosh yo‘l, atlas ko‘ylak, yaxshining sharofati, ko‘pga boq kabi misollarda tosh, atlas otlari sifat o‘rnida, yaxshi sifati va ko‘p ravishi ot o‘rnida kelgan, biroq ular so‘z sifatida ot, sifat, ravishligicha qoladi.