1-ma`ruza mavzu: Biotexnologiyaning asosiy tushunchalari va ta’rifi

 O’simliklarni klonal mikroko’payтirish 
Urugli o’simliklar ikki xil yo’l bilan: urugdan va vegetativ yo’l bilan ko’payadi. Bu 
ikkala yo’lni ustivorligi xam kamchiligi xam bor. Urugdan ko’payishning kamchiligiga eng 
avvalo, olingan kuchatlarni genetik xilma-xilligi va yuvenil (urugdan chikdan maysadan yoki 
vegetativ kurtakdan reproduktiv organlar hosil qilish) davrining uzunligini kursatish 
mumkin. 
Vegetativ ko’payishda ona o’simlikni genotipi saqlanib qoladi va yuvenil davr qisqaroq 
bo’ladi. Ammo ko’pchilik turlar (eng avvalo yogoch hosil qiladiganlar) uchun vegetativ 
ko’payish muammosi oxirigacha uz yechimini topgani yuq. Bunga asosiy sabablar 
kuyidagilar: 
> 
Birinchidan, ko’pchilik turlar (navlar) uattoki, yuvenil bossichda uam vegetativ usulda 
kerakli samara bilan ko’payavermaydi (eman, tilogoch, yongotsdoillar va boshkalar); 
> 
ikkinchidan, o’simliklarni ko’pchilik daraxt navlarini 10-15 yoshdan keyin, kalamcha 
yordamida ko’paytirish mumkin emas; 
> 
uchinchidan, yap doim %am standart ekish materiali olish mumkin emas (yukumli 
kasalliklar tuplanishi va utishi mumkin); 

---

> 
turtinchidan, payvand silish orkali katta yoshli (yogochli) o’simliklarni ko’paytirish juda 
uam kiyin va murakkab; beshinchidan, yil davomida bir xil genetik materialni olish uchun 
ishlab chщilgan texnologiyalar samaradorligining uta pastligidir. 
> 
Hujayra va to’qimalara kulturalari bo’yicha erishilgan yutuklar vegetativ ko’payishni 
tubdan yangi bo’lgan usulini klonal mikroko’paytirish in vitro sharoitida (probirkada), 
jinsiy bulmagan yo’l bilan, o’simliklarni dastlabki nusxasi bilan genetik bir xil bo’lgan 
navini yaratish). 
Bu usul asosida o’simlik hujayralariga xo bo’lgan noyob xususiyat, totipotentliq ya’ni 
tao’щi ta’sirini butun o’simlik organizmi hosil bulishiga turtki bulishi yotadi. Albatta, bu 
usulni boshkd an’anaviy usullardan ustunlik tomonlari juda xam ko’p: 
> genetik bir xil ekish materialining olinishi; 
> meristema to’qimalari kulturalari iillatilishi xisobiga o’simliklarni virusli va boshka yukumli 
kasalliklardan xoli bulishi; 
> ko’payish koeffщiyentining yu 
4
 oriligi (utchil va gulli o’simliklar uchun 10
4
-10
5
; ninabargli 
o’simliklar uchun 10 ); 
> seleksiya davrining sikarishi; 
> o’simlik rivojlanishshini yuvenil davrdan reproduktiv fazaga utishini tezlashishi; 
> an’anaviy yo’llar bilan kiyin ko’payadigan o’simliklarni ko’paytirish; 
> ishni yil davomida tashkil etish imkoniyatlarining mavjudligi va kuchat materiallari o’stirish 
uchun kerak bo’lgan maydonni tejash; 
> o’stirish jarayonini avtomatlashtirish imkoniyatlari va x.k. 
Klonal mikroko’paytirishni dastlabki muvaffaqiyatlari utgan asrning 50-yillari oxirida 
fransuz olimi Jorj Morel orxideya usimligining regenerantini yaratganda erishilgan edi. Bu 
muvaffakiyatga ushu vaqtlarda yaratilgan, In vitro sharoitida o’simliklarni apikal 
meristemalarini ko’paytirish texnikasi uz xissasini kushgan. Odatda olimlar birlamchi 
eksplant sifatida utchil o’simliklarni ustki meristemalaridan foydalanadilar, va ozuqa muhiti 
tarkibini o’simlikni regeneratsiya va paydo bulish jarayonlariga ta’sirini urganadilar. Хuddi 
shu maqsadda chinnigul, xrizantema, kungabokdr, nuxat, makkajuxoriqokiut va boshkd 
uismliklar urganib chiqilgan edi. 
J.Morel uz tajribalarida xuddi shunday qilib, simbidium (orxideyalar oilasiga mansub 
o’simlik)ni uchki qismini ishlatgan. U o’sib kelayotgan konussimon kurinishdagi va ikki-uch 
barg oldi elementlaridan iborat bo’lgan va undan ma’lum sharoitda kubbali, yumalok-
prokariotlar paydo bulishini kuzatgan edi. 
Хrsil bo’lgan (yetilgan) protokormlarni bulish va keyin aloxida mustakil ravishda yangi 
tayyorlangan ozuqa muhitida barg va ildiz paydo bulguncha o’stirish mumkin bo’lgan edi. 
Natijada u, bu jarayon chegarasiz ekanligini va yuqori sifatli genetik bir xil, virussiz ekish 
materialini juda xam ko’p mikdorda tayyorlash mumkinligini kuzatgan edi. 
Rossiyada klonal mikroko’paytirish professor R.G.Butenko nomi bilan bogliq. 
K.A.Тemiryazev nomidagi o’simliklar fiziologiyasi institutida bu olima uz shogirdlari bilan, 
kartoshka, kdnd lavlagi, chinnigul va boshkd gullarni klonal ko’paytirish sharoitlarini ishlab 
chikkdn. 
Shuni ham eslatib utish urinliki, mikroko’paytirishdan foydalanish doirasi juda keng 
bo’lib, kundan kunga yanada oshib bormokda. Eng avvalo bu in vitro sharoitida 
o’simliklarni yogochli turlarini, ayniqsa, ingibitorlar va bu usulni yukrlib ketayotgan 
o’simliklar xdmda dorivor o’simliklarni ko’paytirish uchun ishlatilganda katta samara beradi. 
Yogochli (daraxtlarni) o’simliklarni to’qima kulturasi bo’yicha birinchi ilmiy ishlar 
1920 yillarda chop etilgan bo’lib, fransuz olimi Gotre nomi bilan bogliq. Bu makrlalarda 

---

tilogoch daraxti kambial to’qimalarini in vitro sharoitida kallusogenezga imkoniyatlari 
(krbiliyatlari) borligi xabar qilingan. 1960 yillarda Mates degan olim birinchi marta OSIN 
daraxti regenerantini olishga erishgan va uni tuprokda ekishgacha yetkazgan. Nina bargli 
o’simliklarni in vitro sharotida o’stirish uzoq vaqt tajriba sifatida ishlatilib kelindi. Bu 
o’simlikdan ajratib olingan yuvenil ayniqsa, katta yoshli to’qimalarni o’sishida uziga xos 
qiyinchiliklar borligi bilan bogliq 
Hozirgi vaqtga kelib, in vitro sharoitida ko’paytirilgan yogochli o’simliklar soni 40 
oilaga mansub bo’lgan 250 turdan oshib ketgan (kashtan, dub, kdyin, zarang, tog teragi, tolni 
tog teragi bilan gibridi, sosna, archa va x.k.).