1-mа`ruzа Mаvzu: Geologiya fanining mazmuni, vazifalari va boshqa fanlar bilan aloqasi
Download 287.95 Kb. Pdf ko'rish
|
1 маруза Geologiya fanining mazmuni, vazifalari va boshqa fanlar
|
VI. Mаtn 1.1. Geologiya fanining mazmuni, vazifalari va boshqa fanlar bilan aloqasi Geologiya fani grekchadan olingan bo'lib, geo - Yer, logos - o'rganish degan ma'noni anglatadi, ya'ni geologiya yer haqidagi fandir. Geologiya yer tarkibini, tuzulishini, rivojlanishini va unda bo'ladigan jarayonlarni o'rganadi. Hozirgi zamon geologiyasi Yer po’stini paydo bo'lishi, uni tashkil etgan minerallarni, tog’ jinslarini, foydali qazilmalarni, hamda Yerda hayotning paydo bo'lishini o'rganadi. Bulardan tashqari Yer yuzidagi endogen va ekzogen jarayonlarni va daryo, dengiz va okeanlarni, ko'l va muzliklarni geologik ishlarini o'rganadi. Yer bir nechta qobiqdan iborat: ichki va tashqi yadro, quyi va Yuqori mantiya va Yer po’sti; ular bir-birlaridan turli fizik xususiyatlari bilan farq qiladilar. Bulardan tashqari Yer yuzasida atmosfera, gidrosfera, biosferalar mavjud. Atmosfera Atmosfera havo qobig’i bo'lib, geosferaning eng tashqi qobig’idir. Uning Yer yuziga Yaqin bo'lgan tarkibida 80% ga Yaqin azot, 19% ga Yaqin kislorod va 1% ga Yaqin gazlar - karbonat kislotalar, suv bug’i, argon, neon, geliy va boshqalar bor. Atmosferaning quyi chegarasini aniqlash mumkin. Atmosfera va gidrosferaning ustki qismi ana shunday chegaradir. Atmosferani 3 ta kontsentrik qobiqqa: traposfera, stratosfera va ionosferaga bo'lish mumkin. Traposfera atmosfera massasining 70-75% tashkil etadi. Uning o'rtacha balandligi 10 km. Har yuz metr balandllikda harorat 0,60ga pasayib boradi. Ekvatorda traposferaning eng Yuqori chegarasida harorat – 800C, o'rtacha -550C. Stratosfera traposferaning ustida 80 km balandlikgacha joylashgan. Bu ikki qobiq o'rtasida qalinligi 1,2 km bo'lgan sub stratosfera deb ataladigan oraliq qatlam bor. 40 km balandlikdan Yuqorida harorat ko'tarilib boradi va 70 km.ga etganda o'rtacha +350C bo'ladi. Ionosfera 80 km dan Yuqorida joylashgan. U Yerda havoning zichligi juda kam. Hayot belgilaridan deyarli nishona yo'q. Atmosfera yoki Yerning havo qobig’i deganda “qattiq” Yerni o'rab olgan va u bilan birga aylanadigan gaz muhiti tushuniladi. Еrning geografik qobig’ida yuz beradigan fizik, kimyoviy va biologik jarayonlar uchun asosiy energiya manbai, ya'ni Quyoshdan tarqaladigan elektromagnit nurlar Yer sirtiga atmosfera orqali o'tadi. Atmosfera rentgen va gamma - nurlar (qisqa to'lqinli nurlar)ni yutib, biosferani zararli ta'sirlardan saqlaydi. Atmosferada karbonat angidrid va suv bug’lari bo'lgani uchun Quyosh nurlanishi energiyasining 48% Yer sirtiga etib keladi. Atmosferada bug’, tomchi va muz kristallari ko'rinishida (1,3-1,5). 1016 kg suv bor. Atmosfera bo'lmaganda Yer sirtining yillik o'rtacha temperaturasi – 230C bo'lar edi (aslida bu temperatura 14, 80C ga teng). Rasm 1. Atmosfera qatlamlari. Atmosfera kosmik nurlarning ma'lum qismini ham ushlab qolib, Yerni meteoritlar zarbasidan saqlaydi. Quruqlik va dengiz ustida, turli balandlik va turli kengliklarda atmosfera turlicha qizigani uchun atmosfera bosimi turlicha taqsimlanadi. Shu sababli, umumiy atmosfera tsirkulyatsiyasi vujudga keladi. Namlikning aylanib yurishi yog’in-sochin va ularning oqishi atmosfera tsirkulyatsiyasi bilan bog’liq. Issiqlik almashinuvi, namlikning aylanib yurishi va atmosfera tsirkulyatsiyasi iqlimni vujudga keltiradigan omillardir. Quruqlik sirtida va suv havzalarining Yuqori qatlamlarida yuz beradigan turli jarayonlarda atmosfera muhim rol o'ynaydi. Yerda hayotning rivojlanishida atmosferaning o'rni beqiyos. Download 287.95 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|