1-mа`ruzа Mаvzu: Geologiya fanining mazmuni, vazifalari va boshqa fanlar bilan aloqasi

Geologiyaning izlanish usullari. 
Minerallar va tog’ jinslari uzoq davr mobaynida va murakkab jarayonlar natijasida vujudga 
keladi. 
Masalan, vulqon yoki marjon orollarining, ko'mir, neft-gaz qatlamining, ruda yoki sochma oltin 
konlarining hosil bo'lishi bunga misol bo'la oladi. Hozirgi tabiiy jarayonlarni - daryolar, muzliklar, 
dengizlar va shamollarning geologik ishini o'rganish, hamda tog’ jinslari va foydali qazilmalarning 
hosil bo'lish qonuniyatlarini bilish qadimiy tog’ jinslarining paydo bo'lishini aniqlashda katta rol 
o'ynaydi. 
O'z-o'zidan ma'lumki, geologiya fani Yer qobig’ining tuzilishini va uning rivojlanish tarixi 
masalalarini qanday usul bilan o'rganadi degan savol tug’iladi. Hamma tabiiy-tarixiy fanlar kabi, 
geologiya fani ham kuzatish, tajriba (eksperiment) va tasvirlash, xulosa yoki logik fikrlash usullariga 
ega. Geologiyaning tekshiradigan ob'ekti Yer bo'lib, u uzoq rivojlanish tarixiga egadir. Binobarin, 
eksperiment geologik usullar ichida ikkinchi o'rinni egallaydi. Chunki tog’larning hosil bo'lishi ustidan 
tajriba o'tkazish hozircha bizning qo'limizdan kelmaydi. Shunday qilib, geologiyada qo'llanadigan eng 
qulay usul - kuzatish usuli bo'lib, u to'la va aniq olib borilishi lozim. Yaxshi va aniq kuzatilgan tabiat 
hodisalaridan har taraflama mufassal ilmiy xulosalar chiqarish mumkin. 
Geologiyadagi 
kuzatish 
usuli 
Yer 
qatlamlarining 
stratigrafiyasi, 
petrografiyasi, 
paleontologiyasi, fatsiyasi va tektonikasini o'rganishga asoslangan. Stratigrafik tekshirish usuli 
deganda, Yer qobig’i qatlamlarinishg qanday tartib bilan yotishini va ularning tarixiy, xronologik 
davrlarda ketma-ket muntazam ravishda hosil bo'lganini tekshirish tushuniladi. Stratigrafik asosiy 
qonuniyatga ko'ra, eng pastdagi qatlam (agar qatlamlar hammasi burmalanmagan va gorizontal yotgan 
bo'lsalar) eng qadimgi qatlam hisoblanadi. 
Petrografik kuzatish esa (petros - tosh, grafo - chizish) Yer qobig’i tarkibidagi tog’ jinslarining 
nimadan tuzilganligini aniqlaydi. Petrograf o'z oldida qanday jinslar qum, gil, ohaktosh, slanets yoki 
granit turganligini bilishi kerak. 
Paleontologik kuzatish esa Yer po’stidagi tog’ jinslarida uchraydigan hayvon, o'simliklarning 
toshga aylangan qoldiqlarini o'rganadi, tog’ jinslarida hayvon va o'simlik qoldiqlarining toshga 
aylangan holda topilishi geolog uchun shu jinsning nisbiy yoshini aniqlashga imkon beradi. 
Paleontologik kuzatish paytida biologiyaning Yerda organik dunyoning hosil bo'lishi va rivojlanishi 
haqidagi qonuniyatlaridan foydalanib xulosalar chiqariladi. 
Bir xil tarkibli va bir xil fauna hamda floradan iborat bo'lgan qatlam yoki bir necha qatlam 
yig’indisi geologiyada fatsiya deb ataladi. Fatsiya - tur degan ma'noni bildiradi. Qumning qizil rangda 
bo'lishi uning iliq, hatto issiq iqlimda vujudga kelganligini ko'rsatsa, qora yoki kul rang ekanligi sovuq 
iqlimda vujudga kelganligidan dalolat beradi. Qum, umuman, shamol, suv va issiq-sovuq ta'sirida 
toshlarning maydalanishi natijasida hosil bo'ladi, suvdagi loyqa suv tagiga cho'kib gil hosil bo'ladi. 
Fatsiya o'ziga xos petrografik va organik tarkibga ega bo'l-gan qatlamlar kompleksidir. 
Fatsiyani o'rganish uchun jinslar orasidagi hayvon qoldiqlarini topish va aniqlash juda muhimdir. 
Masalan, qobig’i yupqa chig’anoqlar tinch va chuqur suvlarda, og’ir, qobig’i dag’al chig’anoqlar 
to'lkinli, notinch suvda yashaydi. Jinsning fatsial xususiyatlariga qarab geolog uning qanday tabiiy 
geografik sharoitda paydo bo'lganligini, ya'ni shu jins hosil bo'lgan davrning paleografiyasini bilib 
olishi mumkin. 
Nihoyat tektonik kuzatishlar natijasida tog’ jinslarining yotish xarakterini o'rganish mumkin. 
Jinslar gorizontal holda ham, qiya holda ham yotadi. Tektonika Yer po’stining tuzilishi, harakatlari, 
o'zgarishi va rivojlanishini o'rganadi. Tog’ jinslari qatlamlari tektonik harakatlar natijasida ko'tarilib, 
burmalar hosil qiladi. Burmalanish tog’ hosil bo'lish jarayoni bilan bog’liqdir. Tektonik harakatlar 
natijasida Yer po’stining biron erida tog’ hosil bo'ladi. 

---

Keyingi yillarda fan va texnikaning o'sishi tabiatni yanada chuqurroq o'rganish uchun keng yo'l 
ochib berdi. XIX asrning ikkinchi yarmida Pleyfer, Dobre va boshqalar geologiya faniga tajriba usulini 
kiritishga urindilar. Dobre tog’ jinslarining qatlamlanishi sabablarini tushuntirmoq uchun, 
qatlamlarning sun'iy sharoitda hosil bo'lgan shakllarini o'rgangan. Keyinchalik vulqonik jinslarning 
ayrim xususiyatlarini bilmoqchi bo'lib, u vulqon jinslarini Yuqori haroratda eritgan va ularni 
qotguncha sovitgan. XX asrda o'tkazilgan bu xil tajribalar geologiyaning nazariy masalalari - otqindi 
jinslarning hosil bo'lishini hal qilish bilangina cheklanmay, balki xo'jalik masalalarini ham hal qildi. 
Nazariy ahamiyatga ega bo'lgan bu tajribalar avvalo sanoat tarmoqlariga kirib bormoqda. 
Geologiyada geofizik va geoximik usullar keng qo'llaniladi. Yerning og’irlik kuchi aniq va 
sezgir asboblar bilan o'lchanadi. Yer yuzasida og’irlik kuchining tarqalishini gravimetriya tekshiradi. 
Og’irlik kuchining tarqalishini aniqlanishi Yerning fizik holatini - izostaziya, ya'ni muvozanat holatini 
tushuntiradi. Yerning magnit va elektrik xossalarini o'rganish esa geologiya qidirish ishining eng 
muhim usuli bo'lgan magnitometriya razvedkasida juda ahamiyatlidir. Qazilma boyliklarni qidirishda 
bu usul ko'p ishlatiladi. 
Yerni geofizik jihatdan tekshirishda uning eng chuqur qismini tekshiruvchi seysmometrik 
usuldan foydalaniladi. Bu usul Yer qatlamlaridagi seysmik (zilzila) to'lqinlarning tarqalish tezligi, 
yutilish va qaytish qonuniyatlarini, Yerning fizik va kimyoviy xususiyatlarini o'rganadi. 
Shuningdek, geologiyada geoximiyaning yutuqlari ham katta o'rin tutadi. Geoximiya tog’ 
jinslarini tashkil etgan kimyoviy moddalarni aniqlaydi, metallogeniya va vulqon otilishi jarayonlarida 
vujudga kelgan kimyoviy elementlarning tarqalish qonuniyatlarini o'rganadi.