1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

2. Kislorod, olinishi, xossalari va ishlatilishi.
Tabiatda uchrashi. Kislorod–Yerda eng ko`p tarqalgan element. U yer po`stlog`i massasining 47,2 % ni tashkil etadi. Uning havodagi miqdori hajm jihatdan 20,95 % va massa jihatdan 23,15 % ga teng. Kislorod suv, tog` jinslari, ko`pchilik minerallar va tuzlar tarkibiga kiradi, tirik organizmlarni tashkil etuvchi oqsillar, yog`lar va uglevodlarda bo`ladi.
Olinishi. Laboratoriya sharoitida kislorod natriy gidroksidning suvdagi eritmasini elektroliz qilish (Ni elektrodlar), bertole tuzini qizdirib turib parchalash yoki kaliy permanganatni qizdirib turib parchalash yo`llari bilan olinadi:
2KClO₃ = 2KCl + 3O₂↑ 2KMnO₄ = K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂↑
Sanoatda kislorod suyuq havodan, shuningdek, suvni elektroliz qilishda vodorod bilan birga olinadi. Kislorod po`lat ballonlarda 15MPa (megapaskal) bosim ostida saqlanadi va tashiladi.
Fizik–kimyoviy xossalari. Kislorod–rangsiz, ta`msiz, hidsiz va havodan bir oz og`ir gaz. Suvda kam eriydi (1L suvda 20 <sup>0</sup>C da 31ml kislorod eriydi).–183 <sup>0</sup>C harorat va 101,325 kPa bosimda suyuqlanadi. Suyuq kislorod havorang tusli bo`ladi, magnit maydoniga tortiladi. Tabiiy kislorod tarkibida uchta izotop: ¹⁶O (99,76 %), ¹⁷O (0,04 %) va ¹⁸O (0,20 %) bo`ladi.
Tashqi elektron pog`onasini to`ldirish uchun kislorodga ikki elektron yetishmaydi. Kislorod ularni shiddat bilan biriktirib olib, -2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi.
Kislorod molekulasi ikki atomdan tarkib topgan O<sub>2</sub>. Unda kimyoviy bog`lanish–kovalent qutbsiz.
Ozon molekulasi kislorodning uchta atomidan tarkib topgan O₃. Ozon bu kislorod elementining allotropik shakl o`zgarishidir. Ozon–o`ziga xos hidli gaz. Organik moddalarni yemiradi, ko`pchilik metallarni, shu jumladan, oltin va platinani ham oksidlaydi. Masalan, u kaliy yodid eritmasidan yodni ajratib chiqaradi, kislorod bilan esa bunday reaksiya bormaydi:
2KJ<sup>1-</sup> + O<sub>3</sub><sup>0</sup> + H<sub>2</sub>O = J<sub>2</sub><sup>0</sup> + 2KO<sup>2-</sup>H + O<sub>2</sub><sup>0</sup>
2J<sup>1-</sup> - 2e<sup>-</sup> = J<sub>2</sub> │2 │1
O<sub>3</sub> + 2e<sup>-</sup> = O<sub>2</sub> + O<sup>2-</sup> │2 │1
Kislorod deyarli barcha elementlar bilan oksidlar hosil qiladi. Bunda ko`pchilik moddalar bilan kislorod bevosita, ayniqsa, qizdirilganda reaksiyaga kirishadi. Masalan: 2Ca + O₂ = 2CaO C + O₂ = CO₂
Kislorod galogenlar, oltin va platina bilan bevosita reaksiyaga kirishmaydi, ularning oksidlari bilvosita yo`llar bilan olinadi.
Murakkab moddalar muayyan sharoitlarda kislorod bilan o`zaro ta`sirlashadi. Bunda oksidlar, ayrim hollarda esa oksidlar va oddiy moddalar hosil bo`ladi. Masalan:
2C₂H₂ + 5O₂ = 4CO₂ + 2H₂O 4NH₃ + 3O₂ = 6H₂O + 2N₂
Kislorod kimyoviy reaksiyalarda doimo oksidlovchi bo`ladi, chunki elektronlarni biriktirib oladi. Yonish, zanglash, chirish va nafas olish jarayonlari kislorod ishtirokida boradi. Bular oksidlanish–qaytarilish jarayonlaridir.