1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

Ishlatilishi. Metallurgiya sanoatida kislorodning ancha ko`p miqdori sarflanadi. Kislorod yuqori harorat hosil qilish uchun ishlatiladi. Kislorod–atsetilen alangasining harorati 3500 <sup>0</sup>C ga, kislorod–vodorod alangasining harorati 3000 <sup>0</sup>C ga yetadi.
Tibbiyotda kislorod bemorlarning nafas olishini yengillashtirishda (kislorodli yostiqcha va palatkalar) ishlatiladi. Nafas olish qiyin bo`lgan atmosferada ishlarni bajarishda (yer osti va suv osti ishlarida, kosmik parvozlar), kislorodli asboblarda kisloroddan foydalaniladi.
3. Oltingugurt, olinishi, xossalari va ishlatilishi.
Tabiatda uchrashi. Oltingugurt tabiatda keng tarqalgan. U yer po`stlog`i massasining 0,05 % ni tashkil etadi. Erkin holatda (yombi S) Italiyada (Sitsiliya orolida), AQSh da, Rossiyada (Volgabo`yida), Markaziy Osiyo davlatlarida va Ukrainada (Qrimda) uchraydi. Uning eng muhim tabiiy birikmalari sulfidlar–FeS<sub>2</sub> temir kolchedani, ya`ni pirit, ZnS–rux aldamasi, PbS–qo`rg`oshin yaltirog`i, HgS–kinovar, shuningdek, sulfat kislota tuzlari (kristallgidratlar): CaSO<sub>4</sub>•2H<sub>2</sub>O–gips, Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>•10H<sub>2</sub>O–glauber tuzi, MgSO<sub>4</sub>•7H<sub>2</sub>O–taxir tuz va boshqalardir.
Oltingugurt hayvonlar va o`simliklar organizmida bo`ladi, chunki oqsil molekulalari tarkibiga kiradi. Bundan tashqari oltingugurtning organik birikmalari neft tarkibida bo`ladi.
Fizik–kimyoviy xossalari. Oltingugurt–sariq rangli qattiq mo`rt modda. Suvda deyarli erimaydi, lekin CS<sub>2</sub> da, anilinda va ba`zi boshqa erituvchilarda yaxshi eriydi. Issiqlik va elektrni yaxshi o`tkazmaydi. Bir necha xil allotropik shakl o`zgarishlar hosil qiladi.
Oltingugurt 444,6 ⁰C da qaynab, to`q qo`ng`ir rangli bug`lar hosil qiladi. Agar ular tez sovitilsa, oltingugurtning mayda kristallaridan iborat mayin kukun hosil bo`ladi va u oltingugurt guli deyiladi.
Tabiiy oltingugurt to`rtta barqaror izotopining: ³²S, ³³S, ³⁴S, ³⁶S aralashmasidan tarkib topgan.
Oltingugurt metallar hamda vodorod bilan hosil qilgan birikmalarida (masalan Na₂S va H₂S) –2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Elektronlar elektrmanfiyligi kuchliroq element atomiga berilganda yoki shunday atomga tortilganda oltingugurtning oksidlanish darajasi +2, +4 va +6 bo`lishi mumkin.
Odatdagi sharoitda qattiq oltingugurt molekulasi halqa tarzida bir-biri bilan tutashadigan 8 atomdan tarkib topadi S<sub>8</sub>. Qizdirilganda S<sub>8</sub> uziladi. Yuqori haroratda zanjir bo`laklari mavjud bo`ladi: S<sub>2</sub> (›900<sup>0</sup>C), S<sub>2</sub>↔2S (1500<sup>0</sup>C dan yuqori). Oltingugurt bug`larida S₈, S₆, S₄ va S₂ molekulalar orasida muvozanat qaror topadi.
Oltingugurt osonlikcha ko`pchilik elementlar bilan birikmalar hosil qiladi. U havoda yoki kislorodda yonganida SO<sub>2</sub> va qisman SO<sub>3</sub> hosil bo`ladi:
S + O₂ = SO₂ 2S + 3O₂ = 2SO₃
Qizdirilganda oltingugurt vodorod, galogenlar (yoddan tashqari), fosfor, ko`mir bilan, shuningdek, oltin, platina va iridiydan boshqa barcha metallar bilan bevosita birikadi. Masalan: S + H₂ = H₂S 3S + 2P = P₂S₃ S + Cl₂ = SCl₂ 2S + C = CS₂ S + Fe = FeS