1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi», 2001.
2. K. R. Rasulov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo». Toshkent, «O`qituvchi», 1996.
3. G. E. Rudzitis, F. G. Feldman. Anorganik kimyo. 8-9-sinf darsliklari. Toshkent, «O`qituvchi», 1992.
4. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. Umumiy kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.
5. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002.
6. S. Masharipov, I. Tirkashev. Kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.
5-Ma`ruza.
Mavzu: Galogenlar. Nodir (inert) gazlar.
Reja.
1. Galogenlar guruhchasi elementlarining xossalari.
2. Xlor, olinishi, xossalari va ishlatilishi.
3. Vodorod xlorid va xlorid kislota.
4. Nodir gazlar va ularning umumiy xossalari.
Yangi darsning bayoni.
1. Galogenlar guruhchasi elementlarining xossalari.
Galogenlar guruhchasiga F, Cl, Br, J va At elementlari kiradi. Bu elementlar D. I. Mendeleyev davriy jadvalining VII guruhidagi p–elementlardir. Ular atomlarining tashqi elektron pog`onasida 7 tadan ns<sup>2</sup>np<sup>5</sup> elektroni bo`ladi.
Ular kimyoviy reaksiyalarda bittadan elektronni oson biriktirib olib, -1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Ular vodorod va metallar bilan hosil qilgan birikmalarida shunday oksidlanish darajasiga ega bo`ladi. Lekin ftordan boshqa galogenlar atomlari +1, +3, +5, +7 ga teng oksidlanish darajalarini ham namoyon qiladi.
5. 1-jadval. Galogenlar guruhchasi elementlarining xossalari.

№	Xossalari	F	Cl	Br	J	At
1. 2. 3. 4. 5. 6.	Tartib raqami Valent elektronlari Atomining ionlanish energiyasi, eV Nisbiy elektrmanfiyligi Birikmalarida oksidlanish darajasi Atom radiusi, nm	9 2s^22p^5 17,42 4,1 -1 0,064	17 3s^23p^5 12,97 2,83 -1,+1, +3,+5, +7 0,099	35 4s^24p^5 11,84 2,74 -1,+1, +3,+5, +7 0,114	53 5s^25p^5 10,45 2,21 -1,+1, +3,+5, +7 0,133	85 6s^26p^5 9,2 1,90 -1,+1, +3,+5, +7 -

₉F +9)₂)₇ 1s²,2s²2p⁵ ₁₇Cl +17)₂)₈)₇ 1s²,2s²2p⁶,3s²3p⁵
Galogenlar vodorod bilan HR kabi vodorodli birikmalarni hosil qiladi, bu birikmalarning suvdagi eritmalari kislotalar hisoblanadi. Masalan: HF–vodorod ftorid yoki ftorid kislota, HCl–vodorod xlorid yoki xlorid kislota.
Galogenlarning reaksiyaga kirishish xususiyati F-Cl-Br-J qatorda kamayib boradi. Shu sababli oldingi element o`zidan keyingisini HG tipidagi kislotalardan va ularning tuzlaridan siqib chiqaradi. F<sub>2</sub>›Cl<sub>2</sub>›Br<sub>2</sub>›J<sub>2</sub>. Ularning tartib raqamlari ortishi bilan fizikaviy xossalari ma`lum qonuniyat asosida o`zgarib boradi: F–qiyin suyuqlanadigan gaz, Cl–oson suyuqlanadigan gaz, Br–suyuqlik, J–qattiq modda.
Ftor F zaharli och yashil gaz. Ftor suyuqlantirilgan birikmalarini elektroliz qilib olinadi. U kuchli oksidlovchi, hatto ayrim nodir gazlarni ham oksidlaydi:
2F<sub>2</sub> + Xe = XeF<sub>4</sub>
Ftor polimer materiallar–ftoroplastlar sintez qilishda, raketa yoqilg`isi sifatida, uning ayrim birikmalaridan tibbiyotda ham foydalaniladi.
HF ning o`ziga xos muhim xususiyati–kremniy (IV) oksid bilan o`zaro ta`sirlasha olishidir: 4HF + SiO<sub>2</sub> = SiF<sub>4</sub> + 2H<sub>2</sub>O
HF shishani yemiradi, shu sababli parafin, kauchuk, polietilen yoki qo`rg`oshindan yasalgan idishlarda saqlanadi. HF metall quymalardan qumni yo`qotishda va shishaga ishlov berishda ishlatiladi.