1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

Fizik–kimyoviy xossalari. Xlor–sarg`ish–yashil rangli o`tkir hidli gaz. Havodan 2,5 marta og`ir. 20 <sup>0</sup>C da 1 hajm suvda 2,3 hajm Cl eriydi. Uning suvdagi eritmasi xlorli suv deyiladi. Cl organik erituvchilarda yaxshi eriydi.
Xlor nafas yo`llarini yallig`lantiradi, ko`p miqdor xlor bilan nafas olib bo`g`ilish hatto o`limga olib kelishi mumkin. Tabiiy xlor tarkibida ikkita izotop: <sup>35</sup>Cl (75,4 %) va <sup>37</sup>Cl (24,6 %) bo`ladi. Xlor molekulasi ikki atomdan tarkib topgan bo`lib, atomlar o`zaro qutbli kovalent bog`lanish bilan birikkan: Cl<sub>2</sub>, Cl—Cl
Xlor metallar bilan o`zaro ta`sirlashganda kuchli oksidlovchilik xossalarini namoyon qiladi. Bunda metall atomlari elektronlarini beradi, xlor esa ularni biriktirib oladi. Masalan: Cu – 2e<sup>-</sup> = Cu<sup>2-</sup> │2│1
2Cl<sup>-</sup> + 2e<sup>-</sup> = Cl<sub>2</sub> │2│1
Cu + Cl<sub>2</sub> = CuCl<sub>2</sub>
Xlor ko`pchilik metallmaslar bilan ham reaksiyaga kirishadi. Masalan:
2P + 3Cl₂ = 2PCl₃ 2P + 5Cl₂ = 2PCl₅
Xlor vodorod bilan o`ziga xos reaksiyaga kirishadi. Qorong`ida xlor bilan vodorod aralashtirilsa reaksiyaga kirishmaydi. Lekin kuchli yoritilganda reaksiya juda tez, portlash bilan sodir bo`ladi: Cl<sub>2</sub> + H<sub>2</sub> = 2HCl
Xlor to`yingan uglevodorodlardagi vodorodning o`rnini oladi va to`yinmagan uglevodorodlarga birikadi:
CH₄ + Cl₂ = CH₃Cl + HCl C₂H₄ + Cl₂ = C₂H₄Cl₂
Xlor brom bilan yodni vodorodli va metallar bilan hosil qilgan birikmalaridan siqib chiqaradi:
Cl₂ + 2HBr = 2HCl + Br₂ Cl₂ + 2KBr = 2KCl + Br₂
Xlor suv bilan reaksiyaga kirishib, ikkita kislota–xlorid (kuchli kislota) va gipoxlorit (kuchsiz kislota) kislotalar hosil qiladi. Reaksiya qaytar hisoblanadi:
Cl₂ + H₂O ↔ HCl + HClO yoki Cl₂ + H₂O ↔ H⁺ + OH^- + HClO
HClO juda beqaror kislota. Qizdirilganda yoki yorug`likka qo`yilganda u HCl bilan O₂ ga ajraladi: 2HClO = 2HCl + O₂
Xlor kislorod, azot, ko`mir bilan bevosita reaksiyaga kirishmaydi (ularning birikmalari bilvosita yo`llar bilan olinadi). Namlik yo`g`ida xlor temir bilan reaksiyaga kirishmaydi. Shuning uchun xlor po`lat ballon va sisternalarda saqlanadi.
Ishlatilishi. Xlor ichimlik suvni zararsizlantirish (suvni xlorlash), gazlama va qog`oz massalarni oqartirish uchun ishlatiladi. Uning ko`p qismi xlorid kiislota, xlorli ohak, shuningdek, tarkibida xlor bo`ladigan turli xil kimyoviy birikmalar olish uchun sarflanadi.