1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

3. Vodorod xlorid va xlorid kislota.
Vodorod xlorid HCl–o`tkir hidli rangsiz gaz. U bilan nafas olinganda nafas yo`llarini yallig`lantiradi va bo`g`adi. Havodan 1,3 marta og`ir. Nam havoda «tutuydi», ya`ni havodagi suv bug`lari bilan birikib, mayda tuman tomchilarini hosil qiladi. 0 ⁰C da 1 hajm suvda 500 hajmga yaqin vodorod xlorid eriydi. Vodorod xloridning suvdagi eritmasi xlorid kislota deyiladi.
Laboratoriyada HCl NaCl ni konsentrlangan H₂SO₄ bilan o`zaro ta`sir ettirib yoki vodorodni xlorda yondirish yo`li bilan olinadi:
NaCl + H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> = HCl↑ + NaHSO<sub>4</sub> H<sub>2</sub> + Cl<sub>2</sub> = 2HCl
Sanoatda ham xuddi shu usullar bilan olinadi. NaCl bilan konsentrlangan H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> orasidagi o`zaro ta`sir reaksiyasiga asoslangan usul sulfatli usul, vodorodning xlorda yonish reaksiyasiga asoslangan usul sintetik usul deyiladi.
Ikkala holda ham olingan gaz maxsus yuttirish minoralarida suvga yuttiriladi. Gaz ancha to`liq erishi uchun gaz bilan suv bir-biriga qarama-qarshi harakat qiladi (gaz pastdan yuqoriga, suv yuqoridan pastga) va xlorid kislota hosil bo`ladi.
Xlorid kislota–rangsiz suyuqlik. Konsentrlangani tarkibida 37 % gacha HCl bo`ladi va nam havoda «tutaydi». U kuchli kislota bo`lgani uchun kislotalarning barcha xossalariga ega bo`ladi. Ko`pchilik metallar, asosli oksidlar, asoslar va ba`zi tuzlar hamda gazlar bilan reaksiyaga kirishadi.
Zn + 2HCl = ZnCl₂ + H₂↑ Fe + 2HCl = FeCl₂ + H₂↑
CuO + 2HCl = CuCl₂ + H₂O Al(OH)₃ + 3HCl = AlCl₃ + 3H₂O
AgNO₃ + HCl = AgCl↓ + HNO₃ NH₃ + HCl = NH₄Cl
Xlorid kislota gummirlangan, ya`ni ichki yuzasiga kislotabardosh rezina qoplangan sisterna va bochkalarda, shuningdek, shisha va polietilen idishlarda saqlanadi va tashiladi.
Vodorod xlorid NaCl, KCl, AgCl, ZnCl<sub>2</sub>, BaCl<sub>2</sub>, CaCl<sub>2</sub>, HgCl<sub>2</sub>, AlCl<sub>3</sub> kabi tuzlarni olishda, metallarni dorilashda, oziq-ovqat sanoatida va tibbiyotda ishlatiladi. Undan barcha kimyo laboratoriyalarida reagent sifatida foydalaniladi.
NaCl–(toshtuz, osh tuzi, galit) ovqatga solinadi, NaOH, Cl<sub>2</sub>, HCl, Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> olishda xomashyo sifatida hamda oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda ishlatiladi.
KCl–kaliy xlorid, qimmatli kaliyli mineral o`g`it.
AgCl–kumush xlorid, kam eiydigan tuz, fotografiyada foydalaniladi.
ZnCl<sub>2</sub>–rux xlorid, yog`ochni chirishdan saqlash maqsadida unga shimdirish uchun, kavsharlashda metall sirtini ho`llashda ishlatiladi.
BaCl<sub>2</sub>–bariy xlorid, zaharli modda, qishloq xo`jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda ishlatiladi.
CaCl₂–kalsiy xlorid, gazlarni quritishda va tibbiyotda keng ko`lamda ishlatiladi.
HgCl<sub>2</sub>–simob xlorid, sulema, kuchli zahar, dezinfeksiyalovchi vosita sifatida, urug`larni dorilashda, terini oshlashda va organik sintezda foydalaniladi.
AlCl₃–alyuminiy xlorid ko`pincha organik sintezlarda katalizator sifatida foydalaniladi.