1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

4. Nodir gazlar va ularning umumiy xossalari.
Nodir (inert) gazlar deb D. I. Mendeleyev davriy jadvali VIII guruh asosiy guruhchasi elementlariga aytiladi. Ularga He, Ne, Ar, Kr, Xe va Rn elementlari kiradi. Ular atomlarining tashqi pog`onasida 8 tadan ns<sup>2</sup>np<sup>6</sup> (geliyda 2 ta) elektron bo`ladi. Ilgari bunday atomlar elektronlarini bermaydi, elektronlar biriktirib ham olmaydi hamda umumiy elektronlar jufti ham hosil qilmaydi, deb hisoblanar edi. Lekin 1962–yilda nodir gazning birinchi kimyoviy birikmasi–ksenon tetraftorid XeF₄ olindi, shundan keyin nodir gazlar kimyosi jadal sur`atlar bilan rivojlana boshladi. Ayniqsa Xe kimyosi ma`lumotlarga boy, Xe birikmalari xossalari jihatidan J ning tegishli birikmalariga o`xshaydi.
Xe F bilan o`zaro ta`sir ettirilganda tajriba sharoitlariga qarab XeF<sub>2</sub>, XeF<sub>4</sub> yoki XeF<sub>6</sub> olinadi. Odatdagi haroratda bularning hammasi–oq rangli qattiq moddalar. Kimyoviy jihatdan eng faoli XeF<sub>6</sub> bo`lib, u qumtuproq bilan oson reaksiyaga kirishadi: 2XeF₆ + SiO₂ = 2XeOF₄ + SiF₄
Bunda hosil bo`ladigan ksenon oksitetraftorid XeOF<sub>4</sub> odatdagi haroratda–uchuvchan rangsiz suyuqlik.
Ksenon ftoridlarning hammasi suv bilan o`zaro ta`sirlashadi. Bunda diftorid va tetraftorid bilan bo`ladigan reaksiyalarda ksenon, kislorod va vodorod ftorid hosil bo`ladi: 2XeF<sub>2</sub> + 2H<sub>2</sub>O = 2Xe + O<sub>2</sub> + 4HF XeF<sub>4</sub> + 2H<sub>2</sub>O = Xe + O<sub>2</sub> + 4HF
Lekin geksaftorid suv bilan reaksiyaga kirishganda yangi birikma–ksenon (VI) oksid hosil bo`ladi: XeF₆ + 3H₂O = XeO₃ + 6HF
Ksenon (VI) oksid XeO₃–rangsiz kristall modda, qattiq holatida ancha portlovchan bo`ladi (portlash kuchi jihatidan u trinitrotoluoldan qolishmaydi), eritmada esa barqaror va xavfsizdir.
Ksenon ftoridlari kuchli oksidlovchilar. Ular vodorod bilan o`zaro ta`sur ettirilganda ksenonga qadar qaytariladi. Bundan toza ksenon olishda foydalaniladi.
XeF<sub>6</sub> + 3H<sub>2</sub> = Xe + 6HF ; XeF<sub>6</sub> + 6KJ = Xe + 3J<sub>2</sub> + 6KF
Ksenon ftoridlaridan keyin radon ftoridini olishga muvaffaq bo`lindi. Lekin radon juda radioaktiv bo`lgani uchun bu birikma kam o`rganilgan. Kripton ftoridlari KrF₂ va KrF₄ ham olingan, lekin ular ksenon birikmalariga qaraganda beqarorroqdir. Geliy, neon, argonlarning birikmalari olinmagan.
Kislorodli birikmalardan XeO₃ dan tashqari XeO₄ va ularga muvofiq keluvchi kislotalar H₆XeO₆ va H₄XeO₄ ham oligan. Bu kislotalar beqaror bo`lgani bilan ularning tuzlari–ksenatlar (masalan, Na<sub>4</sub>XeO<sub>6</sub>, Ba<sub>3</sub>XeO<sub>6</sub>) va perksenatlar (masalan, Na<sub>6</sub>XeO<sub>6</sub>, Ba<sub>2</sub>XeO<sub>6</sub>)–xona haroratida ancha barqaror kristall moddalardir. Kripton kislotaning tuzlari–bariy kriptat BaKrO<sub>4</sub> ham olingan.
Nodir gazlarning ion bog`lanishli birikmalari ham ma`lum. Nodir gazlarning atomlaridan elektronlarni tortib olish uchun ftorga nisbatan ham kuchli oksidlovchi bo`lgan platina geksaftorid–to`q qizil rangli gazdan foydalanildi. Hamda nodir gazlarning ion bog`lanishli birikmalarini olishga muvaffaq bo`lindi. Ksenonning platina geksaftord bilan reaksiyasini shunday ifodalash mumkin:
Xe + PtF<sub>6</sub> = Xe<sup>+</sup>[PtF<sub>6</sub>]<sup>-</sup>
Hosil bo`lgan ksenon geksaftorplatinat–ion kristall panjarali, to`q sariq rangli qattiq modda.