1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

Xrom (III) oksid Cr₂O₃–yashil rangli qiyin suyuqlanadigan kukun. Amfoter xossalarga ega. Ishqorlar bilan birga suyuqlantirilganda xromitlar hosil bo`ladi. Bu oksidga Cr(OH)<sub>3</sub> muvofiq keladi.
Xrom (III) gidroksid Cr(OH)<sub>3</sub> Cr<sup>3+</sup> tuzlariga ishqorlarning eritmalari ta`sir ettirilganda kulrang-yashil iviqsimon cho`kma holida olinadi. Amfoter xossalariga ega, kislotalar va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi. Ishqorlar bilan qo`shib suyultirilganda metaxromitlar va ortoxromitlar olinadi.
(NH₄)₂Cr₂O₇ = Cr₂O₃ + N₂↑ + 4H₂O; Cr₂O₃ + 2NaOH = 2NaCrO₂ + H₂O
Cr³⁺ + 3OH^- = Cr(OH)₃↓ ; Cr(OH)₃ + 3H⁺ = Cr³⁺ + H₂O
Cr(OH)₃ + NaOH + 2H₂O = Na[Cr(OH)₄(H₂O)₂] yoki
Cr(OH)₃ + OH^- + 2H₂O = [Cr(OH)₄(H₂O)₂]^-
Cr(OH)₃ + NaOH = NaCrO₂ + 2H₂O; Cr(OH)₃ + 3NaOH = Na₃CrO₃ + 3H₂O
Cr(OH)₃ = Cr₂O₃ + 3H₂O
Xrom (VI) oksid CrO₃–to`q qizil kristall modda. Kuchli oksidlovchi, bunda Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> ga aylanadi. Kislotali xossalarga ega. Bu oksidga H<sub>2</sub>CrO<sub>4</sub>–xromat kislota va H<sub>2</sub>Cr<sub>2</sub>O<sub>7</sub>–dixromat kislotalar muvofiq keladi.
3S + 4CrO<sub>3</sub> = 3SO<sub>2</sub> + 2Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> ; 4CrO<sub>3</sub> = 2Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + 3O<sub>2</sub>
K<sub>2</sub>Cr<sub>2</sub>O<sub>7</sub> + H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> = 2CrO<sub>3</sub>↓ + K<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> + H<sub>2</sub>O
CrO<sub>3</sub> + H<sub>2</sub>O = H<sub>2</sub>CrO<sub>4</sub> 2CrO<sub>3</sub> + H<sub>2</sub>O = H<sub>2</sub>Cr<sub>2</sub>O<sub>7</sub>
H<sub>2</sub>Cr<sub>2</sub>O<sub>7</sub> + H<sub>2</sub>O = 2H<sub>2</sub>CrO<sub>4</sub>
Agar har xil oksidlanish darajasida bo`lgan xromning gidroksidlari Cr(OH)₂, Cr(OH)₃ va H₂CrO₄ o`zaro taqqoslansa, quyidagicha xulosa kelib chiqadi: oksidlanish darajalari ortib borishi bilan gidroksidlarning xossalari o`zgarib boradi, ya`ni asos xossalari kamayadi va kislotali xossalari kuchayadi.
Cr(OH)₂ asos xossalarini namoyon qiladi, Cr(OH)₃ amfoter xossalarni namoyon qiladi, H₂CrO₄ esa kislota xossalarini namoyon qiladi.
2CrO₄^2- + 2H⁺ ↔ Cr₂O₇^2- + H₂O Cr₂O₇^2- + 2OH^- ↔ 2CrO₄^2- + H₂O
3SO₂ + K₂Cr₂O₇ + H₂SO₄ = K₂SO₄ + Cr₂(SO₄)₃ + H₂O
2Na[Cr(OH)₄(H₂O)₂] + 3Br₂ + 4NaOH = 2H₂CrO₄ + 6NaBr + 8H₂O
Cr₂(SO₄)₃ + 2KMnO₄ + 7H₂O = K₂Cr₂O₇ + 2Mn(OH)₄ + 3H₂SO₄
3. Temir, olinishi, xossalari, oksidlari, gidroksidlari va tuzlari.
Tabiatda uchrashi. Temir alyuminiydan keyin–tabiatda eng ko`p tarqalgan element. Temirning yer po`stlog`idagi umumiy miqdori 5,1 % ni tashkil etadi. Temir ko`pchilik minerallar tarkibiga kiradi. Uning eng muhim rudalari quyidagilar hisoblanadi: magnitli temirtosh Fe₃O₄, qizil temirtosh Fe₂O₃, qo`ng`ir temirtosh Fe₂O₃•H₂O, pirit FeS₂.
Fizik–kimyoviy xossalari. Temir–yaltiroq kumushrang-oq metall. Zichligi 7,87 g/sm³, suyuqlanish harorati 1539 ⁰C. Temir oson magnitlanadi va magnitsizlanadi. Temir massa sonlari 54, 56, 57 va 58 bo`lgan to`rtta barqaror izotopdan tarkib topgan. Sun`iy yo`l bilan olingan radioaktiv izotoplari ham ishlatiladi.
Temir suyultirilgan sulfat va xlorid kislotalarda eriydi, ya`ni vodorod ionlari ta`sirida oksidlanadi: Fe + 2H⁺ = Fe²⁺ + H₂↑
Temir yuqori haroratda (700-900 ⁰C) suv bug`lari bilan reaksiyaga kirishadi, qattiq qizdirilgan temir sim kislorodda ravshan alanga berib yonib kuyindi–temir (II,III) oksid hosil qiladi:
3Fe + 2O<sub>2</sub> = Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> 3Fe + 4H<sub>2</sub>O = Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> + 4H<sub>2</sub>↑
Temir isitilganda galogenlar va oltingugurt bilan, yuqori haroratda fosfor, ko`mir, kremniy bilan reaksiyaga kirishadi:
Fe + Cl₂ = FeCl₂ 3Fe + C = Fe₃C
Fe + S = FeS Fe + Si = FeSi