1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

Tabiatda uchrashi. Tabiatda Al ning quyidagi birikmalari eng ko`p tarqalgan: alyumosilikatlar, boksitlar, korund va kriolit. Alyumosilikatlar yer po`stlog`ining asosiy massasini tashkil etadi. Gil–Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>•2SiO<sub>2</sub>•2H<sub>2</sub>O, nefelin–(Na, K)<sub>2</sub>[Al<sub>2</sub>Si<sub>2</sub>O<sub>8</sub>] muhim alyuminiyli rudalar hisoblanadi. Nefelinning yirik qatlamlari Rossiyada (Kola yarimoroli va Krasnoyarsk o`lkasida) uchraydi.
Boksitlar–tarkibida 30-60 % Al₂O₃ hamda 70-40 % temir oksidlari bo`ladi. Boksitning asosiy konlari Rossiyada (Boshqirdiston, Sibir), Qozog`istonda uchraydi.
Korund–Al₂O₃ tarkibli mineral, juda qattiq, abraziv material sifatida ishlatiladi.
Kriolit–AlF₃•3NaF yoki Na₃AlF₆ tarkibli mineral. Hozirgi vaqtda sun`iy yo`l bilan tayyorlanadi, alyuminiy metallurgiyasida ishlatiladi.
Al ko`p tarqalgan elementlar qatoriga kiradi. Yer po`stlog`ida alyuminiyning miqdori 8,8 % ni tashkil etadi.
Olinishi. Sanoatda alyuminiy alyuminiy oksidning suyuqlantirilgan kriolit Na<sub>3</sub>AlF<sub>6</sub> dagi eritmasiga CaF<sub>2</sub> qo`shib elektroliz qilish yo`li bilan olinadi. Bunda toza xomashyo ishlatiladi, chunki qo`shimchalar elektroliz vaqtida qaytariladi va alyuminiyni ifloslantiradi.
2Al³⁺ + 6e^- = 2Al 3O^2- - 6e^- = 3/₂O₂
Fizik-kimyoviy xossalari. Al–kumushsimon-oq metall, yengil, lekin mexanik jihatdan mustahkam, zichligi 2,7 g/sm³, suyuqlanish harorati 660⁰C. Elektr va issiqlikni yaxshi o`tkazadi. Unga ishlov berish: zarqog`oz holida yoyish, ingichka sim qilib tortib quyish oson. Osonlik bilan qotishmalar hosil qiladi. Al 600⁰C da mo`rt bo`lib qoladi va uni donalar holida yoki kukun qilib tuyish mumkin.
Tabiiy Al bitta izotop ²⁷Al (100 %) dan tarkib topgan.
Odatdagi sharoitda Al O₂ bilan oson birikadi. Bunda uning sirti oksid parda bilan qoplanadi, bu parda metallni keyingi oksidlanishdan saqlaydi. Shu parda borligi sababli Al namlik va havo ta`sirida yemirilmaydi.
Agar oksid parda buzilsa, u holda Al suv bilan reaksiyaga kirishadi:
2Al + 6H<sub>2</sub>O ═ 2Al(OH)<sub>3</sub> + 3H<sub>2</sub>↑
Ko`pchilik metallardan farq qilib, Al ga ishqorlarning eritmalari juda kuchli ta`sir etadi. Masalan:
2Al + 2NaOH + 10H₂O ═ 2Na[Al(OH)₄(H₂O)₂] + 3H₂
Qizdirilganda Al galogenlar bilan, yuqori haroratda S, N, va C bilan reaksiyaga kirishadi. 2Al + 3Cl₂ = 2AlCl₃ 2Al + N₂ = 2AlN
2Al + 3S = Al₂S₃ 4Al + 3C = Al₄C₃