1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

Tabiatda uchrashi. Tabiatda Ca ning quyidagi birikmalari eng ko`p tarqalgan: kalsit minerali CaCO<sub>3</sub> (ohaktosh, marmar, bo`r), gips CaSO₄•2H₂O, angidrit CaSO₄, apatit va fosforitlar Ca₃(PO₄)₂ tarkibida, tabiiy suvlarda va tuproqda bo`ladi. Ca ko`p tarqalgan elementlar qatoriga kiradi. Yer po`stlog`ida kalsiyning miqdori 3,6 % ni tashkil etadi.
Olinishi. Sanoatda kalsiy suyuqlantirilgan tuzlar: 6 qism CaCl₂ va 1 qism CaF₂ aralashmasini elektroliz qilish yo`li bilan olinadi. CaF<sub>2</sub> CaCl<sub>2</sub> ning suyuqlanish haroratini pasaytirish uchun qo`shiladi, elektroliz ana shu haroratda olib boriladi.
Fizik-kimyoviy xossalari. Ca–kumushsimon-oq va qattiq metall, yengil, zichligi 1,55 g/sm³, suyuqlanish va qaynash haroratlari ishqoriy metallarnikidan yuqori.
Tabiiy Ca massa sonlari 40 (asosiy izotop), 42, 43, 44, 46 va 48 bo`lgan oltita izotopi aralashmasidan tarkib topgan.
Havoda Ca oksidlanadi, shuning uchun berk idishlarda, odatda kerosinda saqlanadi. Odatdagi sharoitda Ca galogenlar, S, N, va C bilan oson reaksiyaga kirishadi. Ca + Cl<sub>2</sub> = CaCl<sub>2</sub> 3Ca + N<sub>2</sub> = Ca<sub>3</sub>N<sub>2</sub>
Ca + S = CaS Ca + 2C = CaC<sub>2</sub>
Ca faol metall sifatida suvdan vodorodni siqib chiqaradi:
Ca + 2H<sub>2</sub>O = Ca(OH)<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>↑
Havoda qizdirilganda yonib, kalsiy oksid hosil qiladi:
2Ca + O<sub>2</sub> = 2CaO
Ca oksid va gidroksid. Kalsiy oksid–CaO (so`ndirilmagan ohak, kuydirilgan ohak, ohak momig`i) oq rangli kukun. Sanoatda ohaktosh, bo`r yoki boshqa karbonatli jinslar kuydirilganda hosil bo`ladi:
CaCO<sub>3</sub> ↔ CaO + CO<sub>2</sub> ∆H<sup>0</sup> = 178 kJ/mol
CaO suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishib, Ca(OH)<sub>2</sub> hosil qiladi, bunda ko`p miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Ca(OH)₂ ning texnikadagi nomi so`ndirilgan ohak. Agar u kukun holida tayyorlangan bo`lsa, ohak kukuni deyiladi.
CaO + H₂O = Ca(OH)₂ ∆H⁰ = -65 kJ/mol
So`ndirilgan ohak, qum va suv aralashmasi binokorlik qorishmasi yoki ohakli qorishma deyiladi. U suvoq sifatida, devor terishda g`ishtlarni bir-biriga tishlatish uchun ishlatiladi. Ohakli qorishmaning qotishida bit vaqtning o`zida ikki xil jarayon sodir bo`ladi: 1) o`ta to`yingan eritmadan Ca(OH)₂ kristallarining cho`kishi, bu kristallar qum zarrachalarini bir-biriga puxta bog`laydi; 2) ushbu reaksiya natijasida CaCO₃ hosil bo`ladi:
Ca(OH)<sub>2</sub> + CO<sub>2</sub> (havodan) = CaCO<sub>3</sub> + H<sub>2</sub>O
So`ndirilgan ohak–oq rangli qattiq modda, suvda kam eriydi (20⁰C da 1 L suvda 1,5 g). So`ndirilgan ohakning suvdagi eritmasi ohakli suv deyiladi. U ishqoriy hossaga ega, ohakli suv orqali CO<sub>2</sub> o`tkazilganda eritma loyqalanadi (a), yana o`tkazilganda esa loyqa yo`qoladi (b):
(a) Ca(OH)₂ + CO₂ = CaCO₃ + H₂O (b) CaCO₃ + H₂O + CO₂ = Ca(HCO₃)₂