1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

O`yuvchi ishqorlar. Suvda yaxshi eriydigan asoslar o`yuvchi ishqorlar deyiladi. Ulardan eng muhimlari NaOH va KOH lardir. NaOH va KOH–oq, xira, qattiq kristall moddalar. Suvda yaxshi eriydi, bunda ko`p miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Suvdagi eritmalarda deyarli to`liq dissotsilanadi va kuchli ishqorlar hisoblanadi.
NaOH ↔ Na⁺ + OH^- NaOH + CO₂ = NaHCO₃
KOH ↔ K⁺ + OH^- 2NaOH + CO₂ = Na₂CO₃ + H₂O
Na va K tuzlari. Natriy barcha kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Ularning barchasi suvda yaxshi eriydi hamda ulardan eng muhimlari–NaCl, Na₂CO₃ va Na₂SO₄ hisoblanadi.
NaCl ovqatga solinadigan zarur modda, oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda, NaOH, Cl₂, HCl, Na₂CO₃ olish uchun xomashyo sifatida ishlatiladi.
Na₂CO₃ kristall soda, ichimlik soda, shisha, sovun, qog`oz ishlab chiqarishda va ro`zg`orda yuvish vositasi sifatida ishlatiladi.
Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> soda va shisha ishlab chiqarishda hamda Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>•10H<sub>2</sub>O kristallgidrati tibbiyotda ichni yumshatuvchi sifatida ishlatiladi.
Natriy tuzlari (natriy ionlari) alangani sariq rangga kiritadi. Bu kimyoviy birikmalardagi Na ni aniqlashning eng seziluvchan usulidir.
Kaliyli tuzlardan asosan kaliyli o`g`itlar sifatida foydalaniladi. Kaliy tuzlari (kaliy ionlari) alangani gunafsha rangga kiritadi. Bu kimyoviy birikmalardagi K ni aniqlashning eng seziluvchan usulidir.
2. Berilliy guruhchasining umumiy tavsifi.
Kalsiy, uning oksid, gidroksid va tuzlari.
Berilliy guruhchasini Be, Mg, Ca, Sr, Ba va Ra elementlari tashkil etadi. Bular s-elementlardir. Atomlarining tashqi energetik pog`onasida ikkitadan elektron bo`ladi. Ular kimyoviy reaksiyaga kirishganida valent elektronlarini berib, +2 ga teng oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Ular ham kuchli qaytaruvchilar hisoblanadi, lekin ular ishqoriy metallarga qaraganda kuchsizroqdir.
7. 2-jadval. Berilliy guruhchasi elementlarining xossalari.

№	Xossalari	Be	Mg	Ca	Sr	Ba	Ra
1. 2. 3. 4. 5. 6.	Tartib raqami Valent elektronlari Atomining ionlanish energiyasi, eV Nisbiy elektrmanfiyligi Birikmalarida oksidlanish darajasi Atom radiusi, nm	4 2s^2 27,53 1,47 +2 0,113	12 3s^2 26,68 1,23 +2 0,160	20 4s^2 17,98 1,04 +2 0,197	38 5s^2 16,72 0,99 +2 0,215	56 6s^2 15,21 0,97 +2 0,221	88 7s^2 15,43 0,97 +2 0,235

Ca dan keyingi elementlarning oddiy moddalari ishqoriy-yer metallari deyiladi. Ular ham kimyoviy birikmalarida ko`pincha ionli bog`lanishli bo`ladi.
Tartib raqami ortishi va ionlanish energiyasi kamayishi bilan elementlarning elektronlar berishi osonlashadi, shuning uchun ularning metallik xossalari kuchayib boradi. Bu hodisa ishqoriy-yer metallarda yaqqol kuzatiladi.
Bu elementlar kislorod bilan RO tipidagi asosli oksidlar hosil qiladi, bu oksidlarga R(OH)<sub>2</sub> tipidagi asoslar muvofiq keladi. Asoslarning eruvchanligiga va asos xususiyati Be dan Ra ga tomon ortib boradi. Be(OH)<sub>2</sub>–amfoter birikma.
Xossalari jihatidan Be bilan Mg boshqa metallardan birmuncha farq qiladi. Masalan, Be suv bialn reaksiyaga kirishmaydi, Mg faqat qizdirilganda, qolgan metallar esa odatdagi sharoitda reaksiyaga kirishadi:
R + 2H<sub>2</sub>O = R(OH)<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>↑
Bu metallar vodorod bilan RH<sub>2</sub> tipidagi birikmalarni hosil qiladi, ular ham metallarning gidridlari deyiladi. Gidridlarda vodorodning oksidlanish darajasi –1 bo`ladi. Be guruhchasi elementlaridan eng katta ahamiyatga ega bo`lgani Ca dir.