1-ma’ruza mavzu. Mustahkamlikka hisoblashning asosiy tushunchalari. Reja

3.Kuchlanish va deformatsiya ularni ifodalanishi.
-Tashqi kuchlar va deformatsiyalar
Tashqi kuch (yuk)lar jismlarga qo‘yilishiga qarab hajmiy va sirtqi kuchlarga ajratiladi.
Hajmiy kuchlar jismlarning har bir ichki elementlari hajmiga ta’sir qilib, hajm birligiga to‘g‘ri keluvchi kuchning miqdori bilan tavsifladi va xalqaro birliklar sistemasi (SI)da kN/m³, N/m³ kabi birliklarda o‘lchanadi.
Og‘irlik kuchlari va inersiya kuchlari hajmiy kuchlarga misol bo‘ladi.
Sirtqi kuchlar tekshirilayotgan jismga qo‘shni ikkinchi jismdan o‘tadigan kuchlar natijasi bo‘lib, to‘plangan va yoyilgan (taqsimlangan) kuchlarga ajratiladi:

• 
  jismning o‘lchamlariga nisbatan juda kichik sirtiga ta’sir ko‘rsatuvchi kuchlar to‘plangan kuchlar deb atalib, xalqaro birliklar sistemasi (SI)da kN yoki N lar bilan o‘lchanadi (1-rasim, a).
  
• 
  aksincha, jism sirtidagi birorta yuzaga yoki undagi chiziqning biror qismiga ta’sir ko‘rsatuvchi kuchlarga yoyilgan kuchlar deb ataladi (1-rasim, b); odatda, yuza bo‘ylab taqsimlangan kuchlar kN/m², N/m² lar, uzunlik bo‘yicha taqsimlanganlari esa kN/m, N/m lar bilan o‘lchanadi (1- rasim, d,e).
  

1-rasm.Kuchlarni yuza bo’yich ta’siri.
Tashqi kuchlar ta’sir etish muddatiga ko‘ra doimiy (masalan, konstruksiya yoki uning qismlarining xususiy og‘irlik kuchlari) va vaqtinchalik (masalan, poezdning temir yo‘lga ta’siri) kuchlarga bo‘linadi.
Bundan tashqari tashqi kuchlar jismlarga ta’sir etish tavsifga ko‘ra statik va dinamik kuchlarga ham bo‘linadi.
Noldan boshlab o‘zining oxirgi qiymatigacha sekin, bir tekisda oshib boruvchi, keyin esa o‘zgarmasdan qoluvchi kuchlarga statik kuchlar deyiladi.
Juda qisqa vaqt mobaynida o‘z miqdori va qo‘yilish nuqtalarini sezilarli darajada katta tezliklar bilan o‘zgartiruvchi kuchlarga dinamik (zarbali) kuchlar deb ataladi.
Tashqi kuchlar yoki haroratning o‘zgarishi natijasida barcha real jismlar deformatsiyalanadi, boshqacha aytganda ularning geometrik shakli, o‘lchamlari va hajmi o‘zgaradi.
Jismlarning deformatsiyalari ikki xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi:

• 
  elastik deformatsiya;
  
• 
  plastik deformatsiya.
  

Agar tashqi kuchlar ta’siri tufayli deformatsiyalangan jismdan mazkur kuchlar olinganda, deformatsiyalar ham butunlay yo‘qolib, jism o‘zining dastlabki geometrik shaklini egallasa, u holda, bunday deformatsiyalarga elastik deformatsiyalar deyiladi. Aksincha, deformatsiyalangan jismdan tashqari kuchlar olingandan keyin ham u o‘zining dastlabki geometrik shaklini egallay olmasa, bunday deformatsiyalarga plastik deformatsiyalar deyiladi.
Materiallar qarshiligi fanida deformatsiyalar oddiy: cho‘zilish yoki siqilish, siljish, buralish, egilish va murakkab (bir qancha oddiy deformatsiyalarning birgalikda paydo bo‘lishi) deformatsiyalarga ajratilib, konstruksiya qismlarining bikrligiga oid muammolar hal etiladi.