1-Maruza. “Mehnat muhofazasi” fanining mazmuni, maqsadi va vazifalari. Fanning asosiy tushuncha va ta’riflari va uning o’rganiladigan muammolari. Reja
FANNING TARKIBIY QISMI, TUSHUNCHALARI, TA’RIFLARI VA PRINSIPLARI
Download 26.92 Kb.
|
1 ma\'ruza
|
FANNING TARKIBIY QISMI, TUSHUNCHALARI, TA’RIFLARI VA PRINSIPLARI.
Mehnat muhofazasi fani o‘z maqsadiga erishish, qo‘yilgan vazifalami samarali yechish uchun quyidagi uchta qismdan tashkiltopgan: “Mehnat muhofazasi ”ning nazariy asoslari. “Mehnat muhofazasi ”ning huquqiy va tashkiliy asoslari. Mehnat xavfsizligi asoslari (texnika xavfsizligi). “Mehnat muhofazasi” fani, boshqa fanlar kabi, mehnat xavfsizligini ta’minlash sohasidagi mustaqil fan sifatida, o‘z tushunchalari, ta’riflari va prinsiplariga ega. Bu tushunchalami, ta’riflami va prinsiplami bilish, ulaming mohiyatini chuqur anglash shu fanni chuqur o‘zlashtirishda katta ahamiyatga ega. Quyida mehnat muhofazasi fanining bir qator asosiy tushuncha va ta’riflarini davlat standartiga (GOST 12.0.002-2003) asoslangan holda keltiramiz: mehnat sharoiti - mehnat jarayonida ishlovchilaming sogTigi va ish qobiliyatiga ta’sir etuvchi ishlab chiqarish muhiti omillarining majmui; ishlab chiqarishdagi zararli omil - ma’lum bir shart-sharoitda ishlovchilarga ta’sir etishi natijasida kasallanish, ish qobiliyatining pasayishi va (yoki) keyingi avlodlar sog‘lig‘ida salbiy o‘zgarishlarga olib keladigan ishlab chiqarish omili; Bunday zararli omillarga neft mahsulotlari (benzin, dizel yonilg‘isi va boshqa uglevodorodlar bugTari), pestitsidlar, gerbitsidlar, mineral o‘g‘itlar, turli changlar, aerozollar, shovqin, infratovush, ultratovush, titrash, noqulay mikroiqlim ko‘rsatkichlari, past yoki o‘ta yuqori darajada yoritilganlik, yorqiroqlik va boshqalar kiradi. Miqdor ko‘rsatkichlariga (konsentratsiyasi, darajasi va boshqa) va ta’sir qilish vaqti davomiyligiga bogliq ravishda ishlab chiqarishdagi zararli omil ishlab chiqarishdagi xavfli omilga aylanishi mumkin. Masalan ishlab chiqarishdagi changlar, gazlar, aerozollar, turli nurlanishlar miqdoriy ko‘rsatkichlariga va ta’sir qilish vaqti davomiyligiga bog‘liq ravishda yoki zararli yoki xavfli omil bodishini ko‘rsatish mumkin; ishlab chiqarishdagi xavfli omil - ma’lum bir shart-sharoitda ishlovchilarga ta’sir etishi natijasida shikastlanishga, o‘tkir zaharlanishga yoki sogdiqning to‘satdan va keskin boshqa turdagi yomonlashishiga, yoki odimga olib keladigan ishlab chiqarish omili; Ishlab chiqarishdagi xavfli omillarga misol qilib, harakatlanayotgan mashina va mexanizmlarni, traktor va ekskavatorlami, yuk ko‘tarish vosita va mexanizmlarini, balandlikka ko‘tarilgan va harakatlanayotgan yuklami, mashina va mexanizmlaming muhofazalanmagan aylanuvchan va qaytma-ilgarilanma harakat qiluvchi qismlarini (kardanli, zanjirli, tishli, tasmali uzatmalar), zaharli modda va gazlami, elektr tokini, turli nurlanishlami va boshqalami ko‘rsatish mumkin; xavfsiz mehnat sharoiti - mehnat sharoitining shunday holatiki, bunda ishlovchiga zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarining ta’siri bartaraf qilingan bodadi yoki zararli ishlab chiqarish omillarining ta’siri eng yuqori yod qo‘yiladigan daraja va miqdorlardan oshmaydi; mehnat xavfsizligi talablari - qonuniy aktlar, me’yoriy-texnik va loyihaviy hujjatlar, qoida va yodiqnomalar tomonidan o‘matilgan talablar, ulaming bajarilishi ishlovchi xatti-harakatini belgilaydi va xavfsiz mehnat sharoitini ta’minlaydi; mehnat muhofazasi - xavfsiz mehnat sharoitini ta’minlashga yo‘naltirilgan qonuniy aktlar, hamda oldini oluvchi va belgilovchi (reglamentlovchi) ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnik, sanitar-gigiyenik va davolash-oldini olish chora-tadbirlari, vosita va uslublari tizimi; texnika xavfsizligi - ishlovchilarga xavfli ishlab chiqarish omillarining ta’sirini bartaraf qilishning tashkiliy chora-tadbirlari, texnik vositalari va uslublari tizimi; ishlab chiqarish sanitariyasi - ishlovchilarga zararli ishlab chiqarish omillarining ta’sirini bartaraf qiluvchi yoki zararli ishlab chiqarish omillarining ta’sirini yoi qo‘yiladigan miqdorlargacha pasaytimvchi tashkiliy, sanitar-gigiyenik chora-tadbirlar, texnik vositalar va uslublar tizimi; xavfli zona - ishlovchiga zararli va (yoki) xavfli ishlab chiqarish omillari ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan zona (fazo); ishlab chiqarish uskunasi xavfsizligi - ishlab chiqarish uskunasini yig‘ishda, yechishda va ishlatishda, me’yoriy-texnik hujjatlarda keltirilgan shart-sharoitlarda, mehnat xavfsizligi talablariga mos kelishlik xususiyati; ishlab chiqarish jarayoni xavfsizligi - ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishda, me’yoriy-texnik hujjatlarda keltirilgan shart-sharoitlarda, mehnat xavfsizligi talablariga mos kelishlik xususiyati; ishlovchini himoyalash vositasi - ishlovchiga zararli va (yoki) xavfli ishlab chiqarish omillarining ta’sirini bartaraf qilishga yoki kamaytirishga modjallangan vositalar; ishlovchining shaxsiy himoya vositasi - ishlovchi tanasiga yoki uning bir qismiga kiyiladigan yoki u tomonidan ishlatiladigan vosita. Shaxsiy himoya vositalariga asosan ish kiyimlari, poyafzal, gaz niqoblar, respiratorlar, niqoblar, shlemlar, himoya ko‘zoynaklari, quloqchinlar va boshqalar kiradi; ishlovchini jamoaviy himoyalash vositasi - ishlab chiqarish uskunasi, ishlab chiqarish jarayoni, ishlab chiqarish xonasi (binosi) yoki ishlab chiqarish maydonchasi bilan konstruktiv va (yoki) funksional bog‘langan himoya vositasi. Ishlovchilarni guruhiy himoyalash vositalariga mashina va mexanizmlar xavfli zonalarining turli to‘siqlari, qobiqlari, ventilatsiya tizimlari, elektr uskunalarining yerga ulash, nollash, avtomatik ajratkich, potensiallami tenglashtirish qurilmalari, yashin qaytargichlar, tovushni yutuvchi va to‘suvchi qoplamalar va boshqalar kiradi; ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa - xodimning u mehnat shartnomasi (kontrakt) bo‘yicha o‘z vazifasini ish beruvchining hududida ham, undan tashqarida ham bajarishi bilan bog‘liq holda mehnatda mayib bo‘lishiga yoki sogiig‘ining boshqacha tarzda shikastlanishiga olib kelgan va xodimni boshqa ishga o‘tkazish zamriyatini keltirib chiqargan, uning kasbga oid mehnat qobiliyatini vaqtincha yoki turg‘un yo‘qotishiga yoxud vafot etishiga sabab bo‘lgan hodisa; kasb kasalligi - xodimning unga ishlab chiqarishning zararli yoki xavfli omili ta’siri natijasi bo‘lgan va uning kasbga oid mehnat qobiliyatini vaqtincha yoxud turg‘un yo‘qotishiga sabab bo‘lgan o‘tkir yoki surunkali kasalligi; xavfsiz masofa - zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarining manbasi va odam o‘rtasidagi, odamning xavfli zonadan tashqarida turishini ta’minlaydigan, eng kichik masofa; xavfsizlik belgilari - odamni yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavf to‘g‘risida ogohlantirishga, ma’lum bir harakatlami ta’qiqlashga yoki ruxsat etishga, ko‘rsatishga, obyektlar joylashishi bo‘yicha ma’lumot berishga mo‘ljallangan, qo‘llanilishi zararli va (yoki) xavfli omillar ta’sirini bartaraf qilish yoki kamaytirish bilan bog‘liq belgilar; xavfsizlik ranglari - odamning diqqatini yong‘in o‘chirish vositalariga, xavfsizlik belgilariga, ishlab chiqarish uskunalarining va (yoki) qurilish konstruksiyalarining zararli va (yoki) xavfli ishlab chiqarish omillari manbalari bo‘lishi mumkin bo‘lgan alohida qismlariga tortishga mo‘ljallangan ranglar; zararli ishlab chiqarish omilining yo‘l qo‘yiladigan eng yuqori darajasi (EYuD) - bu ishlab chiqarish omilining shunday darajasiki, ma’lum, aniq bir vaqt davom etuvchi ishni butun ish staji davomida bajarganda ham, uning ta’siri natijasida jarohatlanish, kasallanish yoki sogdiqda o‘zgarish ish jarayonida, yoki hozirgi va keyingi avlodlar hayotida kuzatilmaydi; elektr xavfsizligi - odamlarni elektr toki, elektr yoyi, elektrmagnit maydonining zararli hamda xavfli ta’sirlaridan muhofaza qilishni ta’minlaydigan tashkiliy va texnik chora-tadbirlar tizimi. Mehnatni muhofaza qilish sohasida qo‘llaniladigan boshqa tushunchalar va ulaming mohiyati majmuaning glossariy qismida keltirilgan. Mehnat muhofazasi prinsiplari quyidagi turlarga bo‘linadi : mehnatni muhofaza qilishning umumiy prinsiplari; mehnatni muhofaza qilishning texnik xususiyatdagi prinsiplari; mehnatni muhofaza qilishning tashkiliy prinsiplari. Mehnatni muhofaza qilishning umumiy prinsiplari mehnat sharoitlarini me’yorlashtirishga asoslangan bo‘lib, ulardan ko‘zlangan maqsad ishlab chiqarishdagi jarohatlanishlami ijtimoiy ofat sifatida bartaraf qilishdan iboratdir. Bu prinsiplarga quyidagilar kiradi: mehnat muhofazasini boshqarish tizimining rejali va tizimiy ravishda olib boriladigan ishlari natijasida ishlab chiqarishda xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha ko‘zlangan maqsadga erishish mumkinligi; ishlab chiqarish moddiy-texnik asosining va mehnat sharoitining o‘zaro mos kelishligi, ya’ni moddiy-texnik asosni rivojlantirish natijasida mehnat sharoiti ham yaxshilanishi lozim; mehnat sharoitini uzliksiz ravishda yuksaltirib borish, ya’ni ishlab chiqarishdagi zararli va xavfli omillar ta’sirini doimiy ravishda kamaytirib borish va bu holatga birdaniga emas, balki rejali ravishda to‘xtovsiz olib boriladigan faoliyat natijasida erishish mumkinligi; mehnat muhofazasini tizim sifatida tavsiflovchi ko‘rsatkichlami boshqarishning obyektiv zaruriyati va imkoniyatlarini shakllantiruvchi mehnat muhofazasi darajasini boshqarish. Mehnatni muhofaza qilishning texnik prinsiplariga quyidagilar kiradi: potensial xavflar darajasini kamaytirish yoki umuman bartaraf qilish, bu prinsip mehnat xavfsizligini eng yuqori ehtimollik bilan ta’minlash sharoiti va imkoniyatini yaratadi; masofa bilan muhofazalash, bu prinsip obyekt va subyekt o‘rtasida masofa oshib borishi bilan ishlab chiqarishdagi zararli va xavfli omillar ta’siri ham kamayib borishiga asoslangan; vaqt bo‘yicha muhofazalash, bu prinsip odamlaming ishlab chiqarishdagi zararli va xavfli omillar ta’siri ostida bo‘lish vaqtini kamaytirishga asoslangan; yoniga borib (tegib) bodmaslik prinsipi, bu prinsip odamning ishlab chiqarishdagi zararli va xavfli omillar ta’siri sohasiga tushib qolmasligiga, yoki zararli va xavfli omillaming odam faoliyati sohasiga kirib bormasligiga asoslangan; blokirovkalash prinsipi, bu prinsip odamning ishlab chiqarishdagi zararli va xavfli omillar ta’siri sohasiga tushib qolganida ulami bartaraf qilishga, yoki odamlar tomonidan baxtsiz hodisalarga olib keladigan noto‘g‘ri xatti- harakatlarning oldini olishga asoslangan; mustahkamligini oshirish prinsipi, bu prinsip mashina va mexanizmlaming o‘ta yuqori statik va dinamik zo‘riqishlar ostida bodishi mumkin bo‘lgan qism va detallarining mustahkamligini ko‘zlanganidan bir necha baravar ortiqcha yuklanishga dosh beradigan qilib loyihalashga va qurishga asoslangan; ma’lumot berish prinsipi, o‘qitish va yo‘riqnomalar berish, ogohlantirish va taqiqlash, bular tovush, yorug‘lik va ma’lum bir turdagi boshqa signallar bilan amalga oshiriladi. Turli holatlarda ahamiyati va zaruriyati turli darajada bo‘ladigan texnik xususiyatdagi prinsiplarga amal qilish tashkiliy prinsiplami ham qo‘llash lozimligini keltirib chiqaradi. Mehnatni muhofaza qilishning tashkiliy prinsiplariga quyidagilar kiradi: obyektlami pasportizatsiyalashga va istiqbolda ishlab chiqarish jarohatlanishlarini bashorat (prognoz) qilishga asoslangan holda mehnat xavfsizligini boshqarish, bu prinsip ma’lum bir kelajakdagi davrga maqsad qilib belgilangan xavfsizlik darajasi ko‘rsatkichlariga erishish metodlari va vositalarini nisbatan baholash imkoniyatini beradi; yechimlaming aniqligi, bu prinsip mavjud yechimlar variantlari to‘plamidan aniq, bitta ma’noli yechimni tanlab olishni va tatbiq etishni taqoza etadi (ishlab chiqarishga mehnat xavfsizligi standartlar tizimini tatbiq etish bilan amalga oshiriladi); mutaxassislami tanlash, bu prinsip yuqori kasbiy malakaga ega bodgan, ayniqsa mehnat muhofazasi bo‘yicha, ishlab chiqarishni tashkil qilish, psixologiya, iqtisod, pedagogika, mehnat gigiyenasi va sanitariyasi, texnika xavfsizligi, hamda boshqa turli sohalarda mukammal tayyorgarlikka ega mutaxassislami tanlashga asoslangan; javobgarlik, bu prinsip mehnat muhofazasining u yoki bu talablari buzilishi orqasida ma’lum bir shaxs, bajamvchini ham hisobga olgan holda, turganligini ko‘zda tutadi; bajamvchini almashtirish (zamr holatlarda), bu prinsip mehnat muhofazasi qoida va me’yorlari buzilishining qayta takrorlanishlari ehtimolini bartaraf etishni ko‘zda tutadi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar. Faoliyat nima? Mehnat nima? “Mehnat muhofazasi” fani nimani o’rganadi? Mehnat muhofazasi fanini o’rganishdan asosiy maqsad nima? “Mehnat muhofazasi” fanining vazifalari nimadan iborat? “Mehnat muhofazasi ” fani o‘rganadigan muammolar nimadan iborat? Zararli va xavfli omillar cdeganda nimani tushunasiz? Sanitariya-gigiyena qoidalari deganda nimani tushunasiz? Xavfsizlik texnikasi nima? Xavfsiz masofa nimani anglatadi? Xavli zona nima? Baxtsiz hodisa nima? Kasb kasalliklari tushunchasiga tarif bering. Shaxsiy himoya vositalari nima? Jamoaviy himoya vositalar nima? Xavfsizlik belgilari nima va qanday ranglardan foydalaniladi? Download 26.92 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|