1-маърўза: Кириш

Xalqali asboblar. Xalqali asboblar kichik bosim, siyraklanish va bosimlar 
farqini o‟lchash uchun muljallangan. Bu asboblarning ishlashi «xalqali tarozi» 
prinsipiga asoslangan. Asbobning prinsipial chizmasi 11.4-rasmda keltirilgan. Bu 
asboblarning asosiy qismi kovakli metall xalqa 1 dan iborat. Uning prizma uchi 
harakatsiz tayanchga o‟rnatilgan va yarimgacha suyuqlik (suv, moy yoki simob) bilan 
to‟ldirilgan. Xalqaning pastiga 6 og‟irlikdagi yuk biriktirilgan. Tusiq 2 va xalqadagi 
suyuqlik bush joyni 1 va 11 bushliqlarga bo‟ladi. Bosim yoki siyraklanishni 
o‟lchaganda xalqa bushliqlaridan biriga elastik naycha ulanadi, ikkinchi bushliq 
atmosferaga chiqdi. Bosimlar farqini o‟lchash kerak bo‟lsa xalqa bushliqlarining 
ikkalasiga ham naychalar ulanadi. Agar 1 va 11 bushliqlaridagi bosim bir xil (Р
1
=Р
2
) 
bo‟lsa, tusiqqa ikki tomondan ko‟rsatiladigan kuch ham teng bo‟ladi. Unda xalqa 
muvozanat holatda bo‟ladi (11.4-rasm, a) 
Masalan, 1-bushliqdagi bosim, 2-bushliqdagi bosimdan kattaroq, (Р
1
>Р
2
) 
bo‟lsa, bosimlar farqi (Р
1
-Р
2
) ning tusiq yuzasi 5 ga ko‟rsatadigan ta„siri natijasida 
aylantiruvchi moment hosil bo‟ladi:
SR
P
P
M
айл
)
(
2
1


(11.24) 
bu еrda S – tusiq yuzasi; R- xalqaning urtacha radiusi. 

---

74 
Shu aylantiruvchi moment tufayli xalqa tayanch nuqtasi atrofida soat strelkasi 
yo‟nalishida aylanadi. 
Xalqaning burilishi teskari ta„sirli moment hosil qiladi: 

sin
Ga
M
tes

(11.25) 
bu еrda G – yukning og‟irlik kuchi; a- yukning og‟irlik markazi va tayanch nuqtasi orasidagi 
masofa, φ – xalqaning burilish burchagi
Xalqa muvozanat holatida tuxtaganda ikkala moment ham muvozanatlashadi 
(
tes
айл
M
M

) 

sin
)
(
2
1
Ga
SR
P
P


(11.26) 
Bundan xalqaning burilish burchagi va bosimlar farqi urtasidagi nisbat kelib 
chiqdi: 
)
(
sin
2
1
P
P
a
G
R
S






(11.27) 
Og‟irlik kuchi va xalqaning geometrik hajmi o‟zgarmas bo‟lgani uchun (11.27) 
tenglamani quyidagi shaklda yozish mumkin: 
Р
1 
-Р
2
=Кsinφ (11.28) 
Xalqali difmanometrlar 250 Pa dan 1,6 kPa gacha bo‟lgan bosimlar farqi va 
muhitdagi 25 kPa dan 0,1 Mpa gacha bo‟lgan bosimlarni o‟lchashga muljallangan. 
Asboblarning aniqlik sinfi 1 va 1,5.
Xalqali asboblarning qalqovichli va qung‟iroqli asboblardan afzalligi – uzatish 
mexanizmidagi zichlantiruvchi qo‟rilmalarning yo‟qlig‟i va asbobning sezgir unsuri 

---

75 
suyuqlik zichligiga bog‟liq emasligidadir. Xalqali asboblarning kamchiligi – bosimni 
keltiruvchi naychalarning mavjudligidadir. Bu naychalar o‟lchash paytida qushimcha 
hatolar paydo bo‟lishiga sabab bo‟ladi.