1-маърўза: Кириш

11.3.Deformatsion prujinali bosim o‟lchash asboblari 
 
Prujina, manometr, vakuummetr, tyagometr, naporomer, differensial manometr 
va barometr asboblarning bosimini siyraklanishini va bosim o‟zgarishini o‟lchash 
uchun keng qo‟llaniladi.
Prujina asboblarning ishlash prinsipi turli elastik unsurlarning deformatsiyasi 
miqdorini o‟lchashga asoslangan. Sezgir unso‟rning deformatsiyasi ta„sirida uzatish 
mexanizmlari yordamida asbob shkalasi burchakli yoki chiziqli o‟zgaradi. Asbobda 
qo‟llanilgan sezgir unsurning turiga ko‟ra naychasimon, membranali va silfonli 
manometrlar mavjud. Prujina asboblar namunali va ishlovchi, ya„ni turli ishlab 
chiqarish jarayonlaridagi bosim va siyraklanishni o‟lchash uchun ishlatiladi. 
Naychasimon prujinali asboblar. Sezgir unsur sifatida naychasimon 
manometrik prujina ishlatilgan deformatsion asboblar tajriba va ishlab chiqarish 
amaliyotida keng tarkalgan. Ayniqsa bir uramli naychasimon prujina asbob – 
manometr, vakuummetr, manovakuummetr va difmanometrlar juda ko‟p qo‟llaniladi. 
Naychasimon prujinali asboblarning ishlash prinsipi o‟lchanayotgan bosimni bir 
uramli yoki ko‟p uramli naychasimon prujinaning elastik deformatsiya kuchi bilan 
muvozanatlashga asoslangan. 
Aylana yoyi bo‟yicha bukilgan elliptik yoki yassi oval kesimli naychasimon bir 
uramli prujina naycha ichidagi ortiqcha bosim yoki siyraklanishning o‟zgarishi 
natijasida o‟zining bukilishini o‟zgartiradi (11.5-rasm). 
Prujina burilishidagi burchak o‟zgarishi Δj ni quyidagi formuladan aniqlanadi: 
Δj=
J
b
b
b




(11.29) 
bunda b – prujina ellipsining kichik yarim uqi. M.

---

76 
Naycha uchining siljish yo‟nalishini ko‟rsatuvchi τ burchak quyidagicha 
ta„riflanadi: 
J
J
J
arctg
sin
cos
1




(11.30) 
Naycha 
ichidagi 
ortiqcha 
bosim 
oshirilganda elliptik yoki yassi oval kesim 
doiraviy kesimga yaqinlashadi, ya„ni ellips 
yoki ovalning kichik o‟qi kattalashib, katta 
o‟qi kichiklashadi va naycha teskari 
yo‟nalishda buriladi. Naychada siyraklanish 
hosil bo‟lganda u buriladi. Naycha tavsiflari 
va erkin uchining siljish kattaligi bir qator 
omillarga bog‟liq, ulardan eng muhimlari: 
naycha o‟qlarining nisbati, devorlarining 
qalinligi, materialning elastiklik moduli va 
naycha yoyining egilish radiusidir. 
11.6-rasmda 
bir 
o‟ramli prujinali 
umumiy ishlab chiqarish manometrlarining 
kinematik 
chizmasi 
keltirilgan. 
Bosim 
o‟zgarishi natijasida prujina 3 uchining siljishi tortqi 5 orqali o‟q 6 aylanayotgan 
sektor 1 ga uzatiladi. Sektorning burchakli siljishi tishli ilashma yordamida tribka 2 
ning aylanishiga olib keladi. Tribkaning o‟qiga ko‟rsatuvchi strelka 4 biriktirilgan. 
Yuqori bosimli (98 mN/m
2
dan oshiq) manometrlarda doiraviy kesimli po‟lat 
naychalar ishlatiladi. Naychaning bo‟sh uchida siljish uncha katta bo‟lmagan sababli, 
ko‟pincha, ko‟p o‟ramli naychasimon prujinalar ishlatiladi. Ko‟p o‟ramli (gelikoidal) 
naychasimon prujinali manometrlarning ishlovchi organi olti – tuqqiz o‟ramli yassi 
naychadan hosil qilingan silindrik spiral shakliga ega. 
11.7-rasm. Gelikoidal naychasimon prujinali manometrlar o‟ziyozar va 
ko‟rsatishlarni masofaga uzatuvchi bo‟ladi. Bu manometrlarning tuzilishi 11.7-
rasmda ko‟rsatilgan. Shtutser 2 ga ga ko‟rsatilgan (o‟lchanayotgan) bosim kapillyar 
naycha 1 orqali gelikoidal prujina 5 ga ta„sir qiladi. Prujinaning bir uchi asbob 
korpusiga biriktirilgan burchakli lineykaga, ikkinchisi esa o‟q 6 bilan ulangan. Bosim 
ko‟tarilishi bilan prujinaning erkin uchi suriladi va o‟q 6 ni aylantiradi. O‟qning 
aylanishi richag 7 va tortqi 10 orqali richag 4 ga uzatiladi hamda strelka 3 ni siljitadi. 
Shunday qilib, bosimning o‟zgarishi uchiga pero 7 biriktirilgan strelka 3 ni 
proporsional burchakka buradi. Pero ko‟rsatishlarni diagrammali qog‟oz 12 ga 
yozadi. Qog‟oz soat mexanizmi va elektr yuritgich orqali strelka 3 ni u yoki bu 
tomonga surish mumkin. 
Naychasimon prujinali manometrlar ko‟rsatishlarni hisoblash, yozish, 
signalizatsiya qilish va ko‟rsatishlarni masofaga uzatish mo‟ljallangan.