1. Masalaning nazariy aspektlari Lotinlashtirish harakatining qisqacha tarixi

3. Sovet davridagi lotinlashtirish jarayonlari

Sovet davrida ham lotinlashtirish harakatining avangardi bo'lib Ozarboyjon Respublikasi va uning intelligensiyasi chiqadi. M.I. Isayev, 1918 yilda, hali Ozarboyjonda Sovet hokimiyati o'rnatilmasdan ilgari, musovotchilar hukumati davrida ozari yozuvini lotinlashtirish bo'yicha 3 ta loyiha bu hukumat e'tiboriga havola etilgani, ammo musovotchilar parlamenti yozuvni isloh qilish masalasini ko'rib chiqmagani haqida yozadi¹.

1920-yilda Ozarboyjonda sovet hokimiyati o'rnatilgach, lotin alfavitiga o'tish tarafdorlari yana harakatga kechdilar va respublikaning bolshevik hukumati, xalqning asriy an'analari bilan bog'liq muammolar bilan to'qnash kelayotganini his qiligan bo'lsalar kerak, bu xususda ancha ehtiyotkolik bilan ish tutdilar, jamoatchilik orasida bahs-munozara yuritishga qaror qildilar. 1921-yil dekabr oyida lotin alfavitini joriy qilish tarafdorlari – "lotinchilar" va arab alfavitini saqlab qolish tarafdorlari - "arabchilar" o'rtasida ochiq munozaralar uyushtirildi. Munozarada arabchilar va lotinchilar o'zlarining nuqtai nazarlarini quyidagi argumentlar bilan isbotlashga harakat qildilar. Bundan 5-6 yil keyin Sovet O'zbekistonida ham shunga o'xshash voqealar takrorlangani uchun ozarboyjon ziyolilari o'rtasidagi bahs-munozaraning qisqacha mazmunini keltirib o'tish maqsadga muvofiq^:

Arabchilarning keltirgan argumentlari	Lotinchilarning javoblari	Izoh
1. Lotin alfavitiga o'tilsa barcha mavjud adabiyotlar "dafn qilingan" bo'ladi	Arab yozuvida yozilgan kitoblar haqiqatan ham ko'p. Ammo ular arab va fors tillarida yozilgan va diniy xarakterga ega. Dunyoviy kitoblar esa hozir yo'q hisobi. Yangi yozuvda har qanday adabiy qiymatga ega asar qayta chop etiladi.	Arab yozuvidagi kitoblarning umumiy miqdorida arabcha-forscha va diniy kitoblarning miqdori ko'p bo'lsa-da, lekin "lotinchi"lar aytgan ko'lamda emas. Masalan, jadid matbuoti va adabiyotini keltirsak kifoya.
2. Savodli odamlar o'zi kam, alifbo islohoti tufayli ular ham savodsizga aylanadilar	Butun turkiy xalqlarda savodli kishilarning salmog'i juda kam. Masalan, Turkiyada aholining 10 foizigina savodli, shu sababli eng mashhur turk gazetasi 20 ming adadda chiqadi, kichik bir Bolgariyada esa 70 ming tirajli gazetalar bor. Savodli 10 foiz aholining emas, savodsiz 90 foiz aholining g'amini yeyish kerak.	Lotinchilar asosan bolsheviklar bo'lgani uchun Turkiyadagi savodxonlik darajasini ataylab pasaytirganlar, 1920-yillarda bu mamlakatda savodli aholining nisbati 21 foiz bo'lgan.
3. Yangi yozuvga o'tish juda katta xarajatlar bilan bog'liq va ular davlat bujetiga og'ir yuk bo'lib tushadi^1.	Yangi yozuvda "mehnatkashlarni" savodli qilish jadallik bilan boradi va oxir-oqibatda u sarflangan xarajatlarni shu yo'l bilan qoplaydi^2.	Bu argument "zo'raki baxtli qilish" tamoyiliga o'xshab ketadi.

Bu tortishuvlarda "lotinchi"larning qo'li baland kelgani uchun, Ozarboyjonda 1922-yilda alifbesi rasmiy yozuv sifatida qabul qilinadi, 1924-yildan e'tiboran uni o'qish va o'qitish jarayoniga tadbiq qilish masalasi ko'tariladi
Ozarboyjondagi yozuvni almashtirish borasidagi tortishuvlarni butun turk dunyosi va sobiq Ittifoqdagi boshqa xalqlar kuzatib turar edilar. Bu respublikada tortishuvlarning qanday natija bilan tugashi O'zbekistonda ham bu borada boshlangan harakatlarning mazmuni hamda yo'nalishiga ta'sir o'tkazar edi, albatta.

Xullas, Ozarboyjonda qariyb 80 yil davomida lotin alfavitiga o'tish g'oyasi yashab keldi. Sovet davrida bu g'oya bolshevistik rejim tomonidan hayotga joriy qilingani hamda u Ozarboyjonda muvaffaqiyat qozongani VKP (b) rahbariyatini bu respublika tajribasini sobiq Ittifoqda yashaydigan turk va musulmon xalqlarga nisbatan qo'llashga ilhomlantirdi.

Sovet hukumatining sobiq SSSRdagi azaldan yozuvi bo'lgan va yozuvsiz xalqlarini birvarakayiga lotin alfavitida ish ko'rishga o'tkazishi kommunistik rejim tayangan mafkuraviy motivlarga tayanar edi. Bizningcha, ana shu motivlar Sovetlarning 20-asrning 20-yillarida amalga oshirgan til va yozuv siyosatining asosida turadi. Bular – "jahon inqilobi" va "madaniy inqilob" g'oyalaridirki, ular xususida alohida to'xtab o'tishga to'g'ri keladi.