1-mavzu: Abdulla Qodiriyning

“Ruhlar isyoni” dostoni. “Ruhlar isyoni” dostoniga isyonkor bengal shoiri
Nazrul Islom hayoti, fojiali qismati asos qilib olingan. „Otashin bengal shoiri
Nazrul Islomning qahramonona va fojiali taqdiri ko’pdn meni hayajonga solib
kelar, u haqda biron narsa yozish xalida yurardim”, - deydi muallif. Shu maqsadda
u shoir hayoti va ijodini astoyidil o’rgandi, shoir hayotiga oid faktlar bilan
yaqindan tanishish niyatida Hindistonga bordi, shoir yashagan joylarda bo’ldi,
shoirni shaxsan tanigan, bilgan kishilar bilan suhbat qurdi.
Ma’lumki, Nazrul Islom XX asr boshlarida chaqindek yaraqlab, she’riyatda
o’chmas iz qoldirgan, isyonkor she’rlari bilan butun Hindiston yarim orolini
larzaga solgan, hayotini Hindiston chet el mustamlakachilari zulmidan ozod etish
ishiga, xalqlar birdamligi, erki, baxti yo’lida fido etgan dovyurak shoirdir. Tazyiq,
hibs, qiynoqlar ostida shoirni hali o’ttiz beshga yetmagan navqiron yoshida, ayni
ijodi qaynagan paytida es-hushidan ayiradilar. Oradan yillar o’tdi, shoir vatani
Hindistonda katta o’zgarishlar yuz berdi. Nazrul Islom orzu qilgan kunlar keldi,
mustamlakachilar yurtdan quvildi. Hindiston mustaqillik, tinchliksevarlik, ijtimoiy
taraqqiyot yo’liga tushib oldi. Bir vaqtlar tahqirlangan, jabrlangan shoir hayotda
o’rnini, qadrini topdi, el ardog’iga sazovor bo’ldi. Afsus, endi uning aql-hushi
joyida emas, shu ahvolda u qirq yil ardoqda yashadi. Yurtidagi o’zgarishlarni,
o’ziga ko’rsatgan ehtiromlarni sezmadi, bilmadi, uni tark etkan es-hush bir lahza
bo’lsin qaytmadi.
Erkin Vohidov dastlab shoir boshidan kechgan shu hayajonli voqealarni
hikoya qiluvchi bir she’riy qissa yozdi. Biroq bu asardan ko’ngli to’lmadi. „O’ylab
qarasam, - deydi u, - unda men Nazrul Islom hayotiga oid ko’pchilikka tanish
faktlarni shunchaki belletristik yo’lda sharhlash, hikoya qilib berish bilan
cheklangan ekanman”. 
Shoir dostonni yozishdan kuzatgan maqsadi haqida shunday deydi: „Ruhlar
isyoni garchi Nazrul Islomga bag’ishlangan bo’lsada, asar faqat otashin shoir
hayoti ifodasidan iborat emas. Unda men shoir hayoti bahonasida o’zining,
umuman, shoirlik, insonlik, fidoyilik, erk tashnaligi haqidagi, erkka tashna ijod

---

ahlining zamonasi, xalqi bilan murakkab munosabati haqidagi, qolaversa, inson
hayotining ma’nosi, hayotning ham shafqatsiz, ham adolatli, haqiqati haqidagi o’y
mushohadalarimni kitobxon bilan baham ko’rishga intildim”. 
Doston haqsizlik va adolat, istibdod va erk orasidagi mangu kurashda
iste’dod egasining o’rni haqidagi falsafiy mushohadalar bilan boshlanadi. Chin
iste’dod egasining tabiati yaralishdan nohaqlikka, adolatsizlikka, istibdodga qarshi
isyondir deb sanaydi muallif: 
Shoir yurak –
Pok tilagi,
Imonidir basharning.
Armon to’la yurakdagi
Isyonidir basharning.
Nazrul Islom dunyoga shoir bo’lib, ya’ni davrining pok tilagi, imoni, armon
to’la yurakdagi isyoni bo’lib tug’ildi. Milliy ozodlik bo’sag’asida turgan el-yurt
shunday isyonkor shoirga mushtoj edi, “Zamon uning yonib turgan yuragini
so’radi”. Shoir hali tug’ilmasdan burun o’z yurtidan judo etilgan edi: el-yurti
mustamlakachi zobitlar oyog’i ostida toptalib yotibdi. Jaholatda qolgan xalq zolim-
zobitlarga qarshi turish o’rniga, hind-u musulmonga ajralib, bir-birining go’shtini
yeyish, qirish bilan ovora. Muallif Hindiston tarixining shu qora kunlarinialam
bilan qalamga olar ekan, yana shoir va uning fuqarolik burchi haqidagi bahsga
ko’chib, deydi:
Har nechakim zo’r iste’dod,
Toshqin ilhom,
Xalqing yotsa chekib faryod,
Yaramasang kuniga.
Shoir esang,
Shoir bo’lib
Nega kelding hayotga?
Eling yotsa dardga to’lib,
Kelolmasang najotga?!
Ne shoirsang
Tashbehlaring 
Bormi asli keragi.
Bo’lmasa el g’ami – darding,
Yuraging – el yuragi?!
Shoirni, ayniqsa, faqat o’z joni tinchini o’ylandigan, jur’atsiz, qo’rqoq,
munofiqlar aqidasi tashvishga soladi. Haqsizlikni ko’ra-bila tura indamaslik,
layoqaydlik xiyonatdir. Fasus, u jaholat tufayli karaxt, ko’r-u karga aylangan
olomon ta’qibiga uchraydi: shoirni g’alayonning sababkori deb ataydilar. Shu
tariqa el uchun jonini, jahonni berishga tayyor fidoyi shoir el dushmaniga aylanadi,
hibsga olinadi.
Dostondagi Nazrul Islom qismati, unga daxldor rivoyatlar, shoirning
ehtiroslarga to’la o’y-mushohadalari bilan tanishar ekansiz, asarni yozishdan
maqsad faqat bengal shoiri hayoti, Hindistonda kechgan voqealar, qadim
rivoyatlarni hikoya qilishdan iborat emasligini sezib, his etib turasiz. Ayni paytda

---

gap o’z ona yurtimiz, unig istilochilar istibdodi yillaridagi kechmishi, Qodiriy,
Cho’lpon, Fitrat kabi millatning asl fidoyi o’g’lonlari, ularning yurt ozodligi,
mustaqilligi yo’lidagi kurashlari va bu kurashlar qanchalar qimmatga tushganligi -
barchasi birma-bir ko’z oldingizdan o’tadi. XX asdrning 70-yillari oxirlarida
yozilgan bu dostondagi isyonkorona kurashchan ruh Qodiriy, Cho’lpon, Fitratlarga
xos el-yurt g’ami, erki, ozodligi yo’lida kuyib-yonishlar bu yillarda ham davom
etganligini tasdiqlaydi.