1-Mavzu: Biologiya fan sifatida

8-Mavzu Yadro. Prokariot hujayra tuzilishi.
Prokariotlar (lotincha: Pro — oldingi, ilgarigi va karion — yadro) — hujayrasida membrana bilan chegaralangan yadrosi boʻlmagan organizmlar. Prokariotlarga bakteriyalar, sianobakteriyalar, arxebakteriyalar kiradi. DNK, oqsil va RNKdan iborat yadro apparati sitoplazmada ochiq joylashgan. Genetik sistemasi (genofor) hujayra membranasiga yopishgan boʻlib, primitiv xromosomaga mos keladi. Koʻpayishda genoforning har qaysisi hujayra membranasi bilan birga yangi hujayralarga oʻtadi. Mitoz boʻlmaydi, xloroplastlar, endoplazmatik toʻr, mitoxondriyalar, Golji apparati, sentriollar uchramaydi. Hujayra devori asosi glikopeptid murendan iborat. Ribosomalari ancha kichik, eukariotlar xromosomalaridan oqsil soni va sedimentatsiya koeffitsiyenti bilan farq qiladi. Prokariotlar bir qator oʻziga xos spetsifik fiziologik jarayonlar, mas, havodan molekulyar azotni oʻzlashtirish xususiyatiga ega. Ayrim karashlarga binoan, Prokariotlar eukariot ajdodlari bilan birga eng qad. hayvonlarga kiritiladi.^[1]



Prokariot bakteriya hujayrasi
Biologik fanlardagi eng muhim ikkilamlardan biri bu eukaryotik va prokaryotik hujayrani ajratishdir. Tarixiy nuqtai nazardan prokaryotik organizm oddiy, ichki tashkilotsiz, organellalarsiz va sitoskeletsiz deb hisoblanadi. Biroq, yangi dalillar ushbu paradigmalarni yo'q qilmoqda.
Masalan, prokaryotlarda potentsial organoid deb qaralishi mumkin bo'lgan tuzilmalar aniqlangan. Xuddi shu tarzda, sitoskeletni hosil qiluvchi ökaryotik oqsillarga homolog oqsillar topilgan.
Prokaryotlar oziqlanishi jihatidan juda xilma-xildir. Ular quyosh nurlari va kimyoviy bog'lanishlar tarkibidagi energiyadan energiya manbai sifatida foydalanishlari mumkin. Ular uglerod dioksidi, glyukoza, aminokislotalar, oqsillar va boshqalar kabi turli xil uglerod manbalaridan foydalanishlari mumkin.
Prokaryotlar ikkilik bo'linish bilan jinssiz bo'linadi. Ushbu jarayonda organizm o'z doiraviy DNKini takrorlaydi, hajmini oshiradi va nihoyat ikkita bir xil hujayralarga bo'linadi.
Shu bilan birga, bakteriyalarda o'zgaruvchanlikni keltirib chiqaradigan, transduktsiya, konjugatsiya va transformatsiya kabi genetik material almashinuvi mexanizmlari mavjud.
Umumiy xususiyatlar
Prokariotlar nisbatan sodda bir hujayrali organizmlardir. Ushbu guruhni aniqlaydigan eng ajoyib xususiyat bu haqiqiy yadroning yo'qligi. Ular ikkita katta shoxga bo'linadi: haqiqiy bakteriyalar yoki eubakteriyalar va arxebakteriyalar.
Ular suv va tuproqdan tortib, boshqa organizmlarning, shu jumladan odamlarning ichki qismigacha deyarli har qanday tasavvur qilinadigan yashash joylarini mustamlakaga aylantirdilar. Xususan, arxebakteriyalar haddan tashqari harorat, sho'rlanish darajasi va pH darajasi yuqori bo'lgan hududlarda yashaydi
Oddiy prokaryotning me'moriy sxemasi, shubhasiz Escherichia coli, odatda bizning oshqozon-ichak traktimizda yashaydigan bakteriya.
Hujayra shakli tayoqchani eslatadi va diametri 1 um, uzunligi esa 2 um. Prokariotlar asosan polisakkaridlar va peptidlardan tashkil topgan hujayra devori bilan o'ralgan.
Bakterial hujayralar devori juda muhim xarakteristikadir va tuzilishiga qarab tasniflash tizimini ikkita katta guruhga: gramm musbat va gramm salbiy bakteriyalarga o'rnatishga imkon beradi.